Από τον αρχιτέκτονα Βαγγέλη Σαΐτη
Το αίθριο αποτελεί ένα ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό στοιχείο, τη σημασία του οποίου μαρτυρά η ιστορική διαδρομή του, αλλά φυσικά και η σύγχρονη αξιοποίησή του σε εμπορικά κέντρα, δημόσια κτίρια και σπίτια. Στην αρχαιότητα, ο συγκεκριμένος όρος αναφερόταν στις εσωτερικές αυλές σπιτιών ή άλλων κοσμικών και θρησκευτικών οικοδομημάτων με στοά και προθάλαμο. Σήμερα έχει παρεμφερή σημασία, υποδηλώνοντας κάθε εσωτερικό, ελεύθερο (στεγασμένο ή μη) χώρο του κτιρίου ή του οικοπέδου, που περιβάλλεται από το ίδιο το κτίριο ή τα κτίρια του οικοπέδου.
Αν επισκεφθούμε μια παραδοσιακή γειτονιά στην Κίνα και περιπλανηθούμε στα στενά δρομάκια της, θα παρατηρήσουμε δεξιά και αριστερά μας «τυφλούς» τοίχους, χωρίς παράθυρα, παρά μόνο με εξώθυρες. Περνώντας το κατώφλι ενός παραδοσιακού κινεζικού σπιτιού θα βρεθούμε σε μια κεντρική αυλή που περιβάλλεται από δωμάτια, ενώ εύκολα θα αντιληφθούμε την εσωστρέφεια που χαρακτηρίζει ένα τέτοιο οίκημα. Οι «τυφλοί», εξωτερικοί τοίχοι διασφάλιζαν την προστασία της ιδιωτικής ζωής της οικογένειας, που είχε ως πυρήνα δράσης της ένα κεντρικό αίθριο.
Λόγω του ήπιου κλίματος, η ζωή στην αρχαία Ελλάδα (όπως και στη σύγχρονη) τους περισσότερους μήνες του χρόνου εκτυλισσόταν στην ύπαιθρο. Ετσι, το αρχαιοελληνικό αίθριο δεν ήταν απλώς ένας κεντρικός φωταγωγός, αλλά ένας εξαιρετικά ζωτικός χώρος, το πιο σημαντικό «δωμάτιο» του σπιτιού. Αίθριο είχαν και τα ρωμαϊκά σπίτια, το οποίο ονομαζόταν Atrium. Στις πλούσιες επαύλεις διαμορφωνόταν σαν ένας κατάφυτος κήπος με αγάλματα, μικρές λίμνες και πέργκολες για υπαίθρια γεύματα, που το περιέβαλε περίστυλη στοά. Το αίθριο, ως ιδιωτικός εσωτερικός κήπος, εμφανίζεται και στην αρχιτεκτονική άλλων λαών, π.χ. το περίφημο patio στα παραδοσιακά σπίτια της Ισπανίας. Πολλά μοναστήρια έχουν μορφή φρουρίων, όπου τα κελιά περιβάλλουν μια γαλήνια αυλή με το καθολικό. Η ενσωμάτωση μιας κλειστής περιμετρικά ιδιωτικής αυλής στην καρδιά του σπιτιού δημιουργούσε -και συνεχίζει να δημιουργεί- μια αίσθηση εσωστρέφειας, ηρεμίας και ασφάλειας.
Στοές και χαγιάτια
Τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα ο όρος «ημιυπαίθριος χώρος» κατάντησε να σημαίνει «αυθαίρετο». Ετσι, ένα πολύ σημαντικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής υποβαθμίστηκε στη συνείδηση του κόσμου και στην καθημερινή πρακτική των μηχανικών. Ημιυπαίθριοι χώροι, στοές και χαγιάτια υπήρχαν τόσο στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική όσο και στην παραδοσιακή και είχαν ποικίλες χρήσεις.
Οι στοές παίζουν ένα μεταβατικό ρόλο ανάμεσα στον εξωτερικό και τον εσωτερικό χώρο. Προσφέρουν ευχάριστη, δροσερή σκιά τους καλοκαιρινούς μήνες, ενώ παράλληλα διατηρούν και το εσωτερικό του σπιτιού περισσότερο δροσερό. Κατασκευάζονται κυρίως στην ηλιόλουστη νότια πλευρά των σπιτιών. Ανάλογη μορφή έχουν και τα παραδοσιακά χαγιάτια, όπου μια στέγη από κεραμίδια καλύπτει έναν υπαίθριο, ανοιχτό χώρο. Εκεί ζούσε ουσιαστικά η οικογένεια τους περισσότερους μήνες του χρόνου, παρά στο εσωτερικό. Χρησίμευε σαν καθιστικό και σαν χώρος εργασίας.
Σημαντικό στοιχείο είναι και οι πέργκολες-κληματαριές που συμπληρώνουν τους εσωτερικούς χώρους του σπιτιού. Το καλοκαίρι προσφέρουν ευχάριστη σκιά, ενώ το χειμώνα, όταν πέφτουν τα φύλλα, αφήνουν τις ακτίνες του ήλιου να ζεστάνουν το εσωτερικό του σπιτιού.
Μέσα και έξω
Παρατηρώντας προσεχτικά τα παραδοσιακά σπίτια του Πηλίου και της Βόρειας Ελλάδας διαπιστώνουμε ότι ενσωματώνουν στο ίδιο κτίριο δύο διαφορετικές αρχιτεκτονικές αντιλήψεις. Οι τοίχοι του ισογείου είναι πέτρινοι με ελάχιστα ανοίγματα, στον όροφο, όμως, η κατασκευή είναι διαφορετική και περισσότερο ανάλαφρη. Οι τοίχοι είναι φτιαγμένοι από ξύλο με σοβά και έχουν πολλά παράθυρα σε σειρά. Η αίσθηση είναι τελείως διαφορετική από τα δωμάτια του ισογείου. Εδώ νιώθουμε ότι βρισκόμαστε σε έναν υπαίθριο χώρο κλεισμένο με τζάμι.
Η επαφή του εσωτερικού περιβάλλοντος με το εξωτερικό συνιστά ένα σημαντικό ποιοτικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής. Η μοντέρνα αρχιτεκτονική διερεύνησε τις δυνατότητες ενοποίησής τους χρησιμοποιώντας σύγχρονα υλικά, όπως γυαλί και χάλυβα. Μεγάλες, συρόμενες τζαμαρίες μεταμορφώνουν τους εσωτερικούς χώρους του σπιτιού σε ημιυπαίθριους, αποκαθιστώντας μια συνέχεια με τον κήπο και το φυσικό περιβάλλον, ενώ στο στάδιο του σχεδιασμού μιας κατοικίας πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο συγκεκριμένο τομέα, καθώς και στον εμπλουτισμό του με ζωτικούς ημιυπαίθριους χώρους και μεγάλα ανοίγματα.
