Το έργο αφηγείται την ιστορία του Γιάνους Κόρτσακ, του γνωστού Πολωνοεβραίου ανθρωπιστή, συγγραφέα και παιδαγωγού που τις τελευταίες μέρες της ζωής του ήταν διευθυντής του Ορφανοτροφείου του Γκέτο της Βαρσοβίας. Το κείμενο ανοίγει τη συζήτηση για τις ανθρώπινες αξίες και τη σημασία τους: είναι ικανό ένα καινούριο μέλος στην κοινωνία του ορφανοτροφείου, ένα παιδί μεγαλωμένο στους δρόμους με το όνομα Άντζιο, να αμφισβητήσει την πίστη του Κόρτσακ στην ανοχή και τη δικαιοσύνη; Μπορεί να τον κάνει να αναρωτηθεί τι νόημα έχουν όσα δίδαξε στα «παιδιά του»; Όπως ο Κόρτσακ αναφέρει:«Τα εκπαίδευσα για έναν τέλειο κόσμο. Πώς θα επιβιώσουν σε αυτόν εδώ;»
Εμείς μιλήσαμε με τη σκηνοθέτιδα της παράστασης Αννα Μιχελή στην προσπάθειά μας να καταλάβουμε ποιος είναι τελικά ο Δόκτωρ Κόρτσακ....
Πείτε μας λίγα λόγια για το έργο αυτό. Ποιος είναι τελικά ο Γιάνους Κόρτσακ;
Ο Γιάνους Κόρτσακ ήταν Πολωνός παιδίατρος, παιδαγωγός, συγγραφέας, δημοσιογράφος και κοινωνικός ακτιβιστής. Το πραγματικό του όνομα ήταν Χένρυκ Γκόλντσμιτ (Henryk Goldszmit), επίσης γνωστός και ως ο Γέρο-δόκτωρ ή ο Κύριος δόκτωρ. Ο Κόρτσακ ήταν καινοτόμος και πρωτοποριακός παιδαγωγός, εκπαιδευτικός και συγγραφέας κειμένων για τη θεωρία και την πρακτική της εκπαίδευσης. Θεωρείται πρόδρομος στην υπεράσπιση και την προώθηση θεμάτων που αφορούν τα δικαιώματα και την πλήρη ισότητα των παιδιών. Μεταξύ άλλων ο Κόρτσακ ίδρυσε το 1911 το ορφανοτροφείο «Σπίτι του ορφανού» (Dom Sierot) στη Βαρσοβία, το οποίο στέγαζε ορφανά και εγκαταλελειμμένα Εβραιόπουλα. Εκεί ο Κόρτσακ εφάρμοσε για χρόνια πρωτοποριακές παιδαγωγικές μεθόδους, όπως την αυτό-οργάνωση των παιδιών, δημιουργώντας τη δική τους βουλή, δικαστήριο, εφημερίδα ακόμα και ραδιοφωνικό σταθμό.
Στο «Ποιος είναι ο δρ Κόρτσακ;» παρακολουθούμε τις τελευταίες μέρες του ορφανοτροφείου το 1942, που έχει πια μεταφερθεί στο εβραϊκό γκέτο της Βαρσοβίας όπου το φαγητό είναι σπάνιο, η επιθετικότητα αυξάνεται και όλοι προσπαθούν απλά να επιβιώσουν. Ένα καινούριο μέλος στην κοινωνία του ορφανοτροφείου του Κόρτσακ, ένα παιδί μεγαλωμένο στους δρόμους με το όνομα Άτζιο, θα αμφισβητήσει την πίστη του Κόρτσακ στην ανοχή και τη δικαιοσύνη και θα τον κάνει να αναρωτηθεί τι νόημα έχουν όσα δίδαξε στα «παιδιά του», όπως τα λέει. Το έργο είναι βασισμένο στα ημερολόγια του Κόρτσακ που βρέθηκαν χρόνια μετά, όπου γράφει χαρακτηριστικά «Τα εκπαίδευσα για έναν τέλειο κόσμο. Πώς θα επιβιώσουν σε αυτόν εδώ;»
Τι σας γοήτευσε στο συγκεκριμένο έργο ώστε να το σκηνοθετήσετε;
Όταν το πρώτο- διάβασα γέλασα και συγκινήθηκα εξίσου. Όταν ένα έργο είναι ικανό να σου προκαλέσει τόσο έντονες αντιδράσεις ήδη από την ανάγνωση τότε ξέρεις ότι πρέπει να το κάνεις παράσταση. Εκτός αυτού δεν είναι ένα τυχαίο έργο για παιδιά και νέους. Το πρώτο πράγμα που είπα στο Θωμά (Μοσχόπουλο) αφού μου το πρότεινε ήταν πως ο «Δόκτωρ Κόρτσακ» πρέπει να ανέβει στο Πόρτα. Έχουμε την «υποχρέωση» να το ανεβάσουμε. Υποχρέωση προς την μακρόχρονη πορεία του Πόρτα σε ένα παιδικό θέατρο που δεν αναλώνεται μονάχα στα φρουφρού και την…χρυσόσκονη αλλά ανεβάζει έργα που θέτουν ερωτήματα, που είναι τολμηρά για την εποχή τους και που με όπλα τη φαντασία και τις ιστορίες προκαλούν τους μικρούς και μεγαλύτερους θεατές τους να εξελίσσονται και να καλλιεργούν την κριτική τους σκέψη και την ευαισθησία τους. Και υποχρέωση προς το νεανικό αυτό κοινό που σήμερα περισσότερο από ποτέ έχει επιτακτική ανάγκη από μια τέτοια καλλιέργεια.
Τι συζητήσεις ανοίγει η παράσταση αυτή;
Ακριβώς αυτό είναι που ελπίζουμε να κάνει αυτή η παράσταση. Να ανοίξει συζητήσεις με τα παιδιά. Βασικό ερώτημα που θέτει το έργο είναι πώς αντιστεκόμαστε όταν έρθουμε αντιμέτωποι με την καταπίεση και την αδικία. Και μιλάμε για μια συνθήκη ουσιαστικής και απόλυτης αδικίας όπως η ζωή σε ένα γκέτο κατά τη διάρκεια του β’ παγκοσμίου πολέμου. Αντιστεκόμαστε λοιπόν επιθετικά, καθώς υπερασπιζόμαστε τους εαυτούς μας; Ή αντιστεκόμαστε με το παράδειγμα μας; Με την επίκληση του καλού; Φυσικά το έργο μιλάει για πολλά ακόμα θεμελιώδη ερωτήματα όπως και για τα δικαιώματα του παιδιού αφού ο Κόρτσακ υπήρξε πρωτεργάτης στην καταγραφή και εφαρμογή τους στη μικροκοινωνία του. Ακριβώς λοιπόν, με στόχο αυτή να μην είναι μια παράσταση που τα παιδιά θα δουν και δεν θα τελειώσει στο χειροκρότημα, φέτος σε συνεργασία με σημαντικούς οργανισμούς όπως ο Συνήγορος του Παιδιού, το Δίκτυο για τα δικαιώματα του Παιδιού, το Σκασιαρχείο αλλά και την υποστήριξη της UNICEF έχουμε σχεδιάσει ένα εκπαιδευτικό υλικό με παιχνίδια, δραστηριότητες και συζητήσεις που μπορεί ο εκπαιδευτικός να κάνει με τα παιδιά μέσα στην τάξη, πριν και μετά την παράσταση, σχετικές με τα βασικά ερωτήματα του έργου και τα δικαιώματα του παιδιού. Εκτός αυτού όλοι οι παραπάνω οργανισμοί στάθηκαν δίπλα μας στην πρωτοβουλία να οργανώσουμε κατά τη διάρκεια της χρονιάς ημερίδες/ σεμινάρια για εκπαιδευτικούς πάνω στο έργο του Κόρτσακ, τα δικαιώματα του παιδιού και τα θέματα του έργου αλλά και δράσεις με τα παιδιά και τους νέους μετά την παράσταση ώστε τα ερωτήματα που θέτει το έργο να αποτελέσουν την αφορμή για μια εις βάθος ενασχόληση των μικρών μας φίλων με την κοινότητα και τα δικαιώματα τους. Όπως καταλαβαίνετε λοιπόν ελπίζουμε και στοχεύουμε οι συζητήσεις που θα ανοίξουν από τον «Δρ Κόρτσακ» να είναι πολλές και ποικίλες.
Πού αγγίζει αυτή η παράσταση το σήμερα;
Στη σύγχρονη εποχή, στο δυτικό κόσμο, όλο και περισσότερο εντείνεται μέσα μας η αίσθηση ότι βρισκόμαστε σε μια εμπόλεμη κατάσταση και μάλιστα με «αόρατους» εχθρούς. Αυτό όσο κι αν ακούγεται σαν θεωρία συνωμοσίας είναι ένα απόλυτα δικαιολογημένο αίσθημα. Δίπλα μας γίνονται πόλεμοι, κανονικοί, με βόμβες, πόλεμοι όπου άνθρωποι πεθαίνουν καθημερινά, πόλεμοι παράλογοι όπως είναι κατά κανόνα ο πόλεμος στη σύγχρονη ιστορία. Στα σπίτια μας, στους δρόμους μας, πέραν της οικονομικής- η κοινωνική κατάρρευση είναι οφθαλμοφανής, η ανάγκη μας για επαναπροσδιορισμό των κοινωνικών μας δομών. Αυτό που παρατηρώ όμως τα τελευταία χρόνια είναι πως υπάρχουν δύο κυρίαρχες τάσεις: η μια είναι αυτή της άρνησης, του κλεισίματος στον εαυτό μας, της ανάγκης για ασφάλεια που μεταφράζεται σε βία, ρατσισμό ή κατάθλιψη και μια άλλη τάση: αυτή της εξωστρέφειας, της επιδίωξης της κοινωνικότητας, της οργάνωσης σε ομάδες, της προσφοράς. Φίλοι και γνωστοί παρατάνε για παράδειγμα τις ζωές τους και τρέχουν στη Λέσβο να βοηθήσουν, άλλοι οργανώνονται στις γειτονιές τους ή απλά μαγειρεύουν ένα παραπάνω πιάτο ζεστό φαί για τον άστεγο που ζει στο δίπλα πεζοδρόμιο. Δεν μιλάω για φιλανθρωπίες. Η έννοια της φιλανθρωπίας σε τοποθετεί σε ένα βάθρο, από όπου έχεις την πολυτέλεια να τροφοδοτείς τον εγωισμό σου με το να αισθάνεσαι «ελεήμων». Μιλάω για ουσιαστική δουλειά με το τι είναι άνθρωπος και πώς μπορεί να πολεμήσει ότι τον βάλλει ή τον καταβάλλει.
Με αυτή την έννοια λοιπόν το έργο αυτό αγγίζει μάλλον το σήμερα όπως αγγίζει τα διαχρονικά ερωτήματα του πώς υπερασπιζόμαστε τους εαυτούς μας και τους διπλανούς μας και πώς υπάρχουμε στη ζωή και στην κοινωνία. Και ίσως σήμερα, τουλάχιστον από τα χρόνια που εγώ έχω ζήσει, η ανάγκη τα παιδιά να σκεφτούν τέτοια θέματα και να διαμορφώσουν μια ισχυρή κοινωνική θέση είναι πιο επιτακτική από ποτέ.
Τι θέλετε να πάρει μαζί του το παιδί από την παράσταση αυτή;
Θέλω να πάρει ότι θέλει. Αυτός είναι ο στόχος και αυτή η χαρά στο θέατρο για παιδιά. Αν κάθε παιδί «πάρει» κάτι μαζί του, τότε έχουμε κάνει πολύ καλά τη δουλειά μας. Ξέρετε το θέατρο πιστεύω πως έχει ως βασικό στόχο να συν-κινεί τους ανθρώπους. Και αν αυτό συμβεί σε 2-3 ανθρώπους που παρακολούθησαν μια παράσταση αυτό για μένα είναι εξαιρετικό. Το παιδικό θέατρο δε, έχει την ευκαιρία να συν-κινήσει ακόμα περισσότερους ανθρώπους. Γιατί τα παιδιά είναι πιο ανοιχτά και πιο ελεύθερα και το παραμικρό ερέθισμα μπορεί να συμβάλλει στην εξέλιξη τους. Ευτυχώς, θέλω να πιστεύω, πως ότι κι αν διαλέξει το κάθε παιδί να «κρατήσει» από την παράσταση μας, θα είναι εν δυνάμει θετικό για αυτή του την εξέλιξη. Μου αρέσει πάντως που βλέπω τα παιδιά να φεύγουν με μια αίσθηση «μαχητική»!
Πρέπει τελικά να δεχόμαστε τα παιδιά ως ίσους;
Τα παιδιά είναι άνθρωποι. Και άρα ίσα μεταξύ τους και με τους ενήλικες. Ο Ντέιβιντ Γκρέιγκ λέει πώς όταν έγραφε το έργο είχε μεγάλο ενδιαφέρον να δει πώς θα αντιδρούσαν παιδιά, γονείς και εκπαιδευτικοί σε μια τέτοια ιδέα. Ή και στην ιδέα π.χ. ότι τα παιδιά πρέπει να κρίνονται και από τους συνομήλικους τους. Μα δεν είναι απλό; Δεν είναι απλό τελικά το ότι όλοι έχουμε αναφαίρετα και αναμφισβήτητα δικαιώματα από την αρχή της ύπαρξης μας;
Το παιδί σήμερα έχει δικαιώματα; Πώς αυτά καταπατούνται;
Όπως ανέφερα και παραπάνω το παιδί όπως και ο άνθρωπος έχει δικαιώματα. Αναφαίρετα και αναμφισβήτητα, από τη στιγμή που άρχισε να υπάρχει. Το αν και κατά πόσο αυτά καταπατούνται στη συνθήκη την οποία ζει είναι το ερώτημα. Τώρα γενικώς πώς καταπατούνται τα δικαιώματα των παιδιών καταρχάς πρέπει να διευκρινίσουμε για ποια παιδιά μιλάμε. Γιατί για το Συριάκι που τρέχει να σωθεί από τον πόλεμο προφανώς και συνεννοούμαστε όταν λέμε «μάλλον τα περισσότερα». Επίσης αν μιλάμε για τα δικαιώματα του παιδιού όπως τα κατέγραψε ο Κόρτσακ μάλλον θα χρειαστούμε πολύ καιρό ακόμα να μην τα καταπατούμε καθώς κάποια από αυτά ακόμα και σήμερα θεωρούνται «προοδευτικά».
Αν μιλήσουμε όμως για ένα παιδί μιας μέσης οικογένειας στην Ελλάδα σήμερα και για τα δικαιώματα όπως εγκρίθηκαν από τον ΟΗΕ το 1989 (!) ένας βασικός τρόπος καταπάτησης των δικαιωμάτων των παιδιών είναι θα έλεγα η δόμη του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Είναι αδιανόητο το πόσο δύσκολο γίνεται το έργο του δασκάλου από την στείρα αντιμετώπιση των εκπαιδευτικών θεμάτων ως διοικητικές διαδικασίες. Φυσικά πρέπει ένα σχολείο να λειτουργεί με κάποιους κανόνες, φυσικά πρέπει να υπάρχει μια "διδακτέα ύλη" που να λειτουργεί ως «μπούσουλας» αν θέλετε για τον εκπαιδευτικό. Όταν όμως αυτά γίνονται αυτοσκοπός και πνίγουν την πρωτοβουλία του δασκάλου για εναλλακτικούς τρόπους διδασκαλίας και το δικαίωμα του παιδιού στην έκφραση της γνώμης του σε θέματα που το αφορούν, το δικαίωμα του στην ανάπαυση και στο παιχνίδι (αφού η εκπαίδευση γίνεται ένας αγώνας δρόμου για την απόκτηση των περισσότερων δυνατών «προσόντων»), αλλά και το δικαίωμα του στην ανάπτυξη της δικής του ξεχωριστής προσωπικότητας και των δικών του ικανοτήτων, τότε μάλλον το εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει πολύ σοβαρότερα προβλήματα να αντιμετωπίσει από το ποιος θα είναι ο τρόπος εισαγωγής των μαθητών στο Πανεπιστήμιο (τομέα που πάντα φαίνεται οι εκάστοτε Κυβερνήσεις να θεωρούν το πιο επείγον και υποψήφιο για μεταρρύθμιση)
Ας μη γελιόμαστε, παιδεία δεν είναι να βγάλεις την ύλη της χρονιάς και μόνο. Παιδεία είναι η σύνθεση, η κριτική σκέψη, το βιωματικό μάθημα, η τάξη έξω από την αίθουσα, η ενασχόληση με την τέχνη, οι εκπαιδευτικές εκδρομές, η επικοινωνία με άλλους πολιτισμούς, η εμπειρική και πρακτική εφαρμογή της επιστήμης και όλα αυτά ακόμα και σήμερα επαφίενται στην καλή θέληση και επιμονή κάποιων δασκάλων-φωτεινών εξαιρέσεων.
Συνεπώς αν και δεν είμαι η πιο αρμόδια να μιλήσει για όλα αυτά νομίζω πως μια επιτέλους αληθινή επένδυση, ένα αληθινό ξανακοιταγμα στην παιδεία θα ήταν ένα πρώτο καλό βήμα για την αποφυγή της καταπάτησης των δικαιωμάτων του παιδιού αλλά και την πορεία του ανθρώπου εν γένει.
Μελλοντικά σχέδια
Σταθερά στο συντονισμό της καλλιτεχνικής διεύθυνσης του Πόρτα στο πλευρό του Θωμά Μοσχόπουλου και σκηνοθετικά σε συζητήσεις για κάποιες νέες παραστάσεις για την καινούρια σεζόν αλλά προς το παρόν τίποτα ανακοινώσιμο.
Γεωργία Οικονόμου
