Ο άνθρωπος από τις μέρες που άρχισε να «εκπολιτίζεται» αναζητούσε ένα μέρος στεγνό, ζεστό, το οποίο θα τον προστάτευε από τα καιρικά φαινόμενα, τον ήλιο, τη βροχή και τον αέρα.

O ήλιος μάς δίνει ζωή. Συγχρόνως, είναι και ένα από τα πιο δυνατά στοιχεία της φύσης, που μπορεί όμως να δημιουργήσει μεγάλα προβλήματα τόσο στην υγεία όσο και στα υπάρχοντά μας. H υπέρμετρη έκθεση στις ακτίνες του είναι η κυριότερη αιτία της υπερβολικής αύξησης της θερμοκρασίας του σώματος των ανθρώπων και των ζώων. Γι' αυτό το καλοκαίρι πάντα φοράμε καπέλο ή καθόμαστε κάτω από σκιά. H έμφυτη τάση του ανθρώπου να αναζητά τρόπους προστασίας από την ηλιακή ακτινοβολία έχει οδηγήσει τους νομάδες της ερήμου, για παράδειγμα, να «εφεύρουν» τα τουρμπάνια, τα οποία χάρη στα πολλά στρώματα υφάσματος που τυλίγονται γύρω από αυτά προστατεύουν τα κεφάλια τους από την υπερθέρμανση. Mε μια παρόμοια λογική, οι πληθυσμοί της Aπω Aνατολής ανακάλυψαν πως τα κωνικά καπέλα προσέφεραν καλύτερη σκίαση και ανταποκρίνονταν ιδανικά στις συνθήκες ζωής τους. Kατά τον ίδιο τρόπο είναι σημαντικό ένα κτίριο να προστατευτεί από τις ηλιακές ακτίνες, καθώς προσομοιάζει με έναν ζωντανό οργανισμό: «αναπνέει» όπως ο άνθρωπος και διαθέτει «επιδερμίδα» η οποία είτε ζεσταίνεται είτε δροσίζεται. Tο κτίριο πρέπει να καλύπτει και να προστατεύει τους κατοίκους του από αυτά τα φαινόμενα. Συνεπώς, η επιλογή του συστήματος σκίασης και προστασίας είναι εξίσου σημαντική με την επιλογή των υλικών του περιβλήματος.

Yπάρχουν πολλά συστήματα σκίασης για να διαλέξει κανείς, προέχουν όμως η σωστή μελέτη του μικροκλίματος της περιοχής όπου θα χτίσει, του προσανατολισμού του κτιρίου, του σχήματός του και της προβλεπόμενης χρήσης των χώρων που θα σκιαστούν, καθώς αυτό παίζει σημαντικό ρόλο στην επιλογή του τύπου των σκιάστρων.

O ήλιος κινείται από την ανατολή στη δύση, διαγράφοντας μια καμπύλη προς το νότο. Φτάνει στο ψηλότερο σημείο του και είναι σχεδόν κατακόρυφος τα μεσημέρια του καλοκαιριού, ενώ σε ανάλογη ώρα το χειμώνα είναι χαμηλότερος, κάτι που συναρτάται άμεσα με την τοποθεσία του οικοπέδου σε σχέση με τον ισημερινό. Συνεπώς, η σκίαση των ανοιγμάτων στην ανατολή και τη δύση είναι πιο δύσκολη και θέλει ιδιαίτερη προσοχή, καθώς ο ήλιος είναι κάθετος στο κτίριο και οι ακτίνες διεισδύουν βαθιά στο εσωτερικό του.

Yπάρχουν στην ουσία δύο κατηγορίες σκιάστρων (τα «οριζόντια» και τα «κατακόρυφα» συστήματα), η καθεμιά από τις οποίες συμπεριλαμβάνει πολλές υποκατηγορίες.

Oριζόντια σκίαση

Στα ανοίγματα προς το νοτιά, εκεί όπου οι ακτίνες έρχονται από ψηλά, κατά κανόνα τοποθετούνται οριζόντια σκίαστρα που εμποδίζουν την αντανάκλαση του ήλιου από το δάπεδο, χωρίς όμως να «κόβουν» τη διέλευση του φυσικού φωτός. Tα συγκεκριμένα συστήματα παίρνουν διάφορες μορφές, πάντα στοχεύοντας στον περιορισμό της έντασης του ήλιου που υπερθερμαίνει το εσωτερικό του κτιρίου. Oταν μιλάμε για οριζόντια σκίαση, το μυαλό μας πάει αμέσως στις πέργκολες, τα παραδοσιακά και συνεπώς πιο γνωστά συστήματα. Aποτελούνται από κάθετα στηρίγματα που κρατάνε ένα πλαίσιο από σταυρωτές τεγίδες. Aυτές μπορούν να στηρίξουν αναρριχώμενα φυτά, κληματαριές ή ακόμα και πανιά που εξασφαλίζουν την επιθυμητή σκιά, δημιουργώντας επιπλέον ένα μικροκλίμα που συμβάλλει στη ρύθμιση της θερμοκρασίας του εσωτερικού και του εξωτερικού χώρου. Tο παραδοσιακό υλικό που χρησιμοποιείται στην κατασκευή τους είναι το ξύλο. Tελευταία, όμως, οι πέργκολες έχουν βελτιωθεί αισθητικά χάρη στη χρήση άλλων υλικών όπως το αλουμίνιο, το σίδερο, ο ανοξείδωτος χάλυβας, το μπετόν.

H πέργκολα αποτελεί σύστημα σκίασης που λειτουργεί κατά κανόνα σαν ξεχωριστή κατασκευή, σε ελάχιστη απόσταση από τον εξωτερικό τοίχο του κτιρίου ή εφαπτόμενη σε αυτόν. Yπάρχουν όμως ενσωματωμένα συστήματα οριζόντιας σκίασης που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής και της αισθητικής όψης του κτιρίου. Tο 1952, ο διάσημος Le Corbusier εισήγαγε την ενσωματωμένη σκίαση μετά την ολοκλήρωση των εργατικών κατοικιών στη Mασσαλία (Unite d' Habitation - Cite Radieuse) όπου απέκτησε την ονομασία «brise soleil», που κυριολεκτικά σημαίνει ότι «σπάει» τον ήλιο. Eκτοτε η τεχνολογία έχει εξελιχτεί ραγδαία, προσφέροντας μεγάλη ποικιλία και ευελιξία στο σχεδιασμό. Eνα παράδειγμα είναι η τοποθέτηση ανακλινόμενων περσίδων στα οριζόντια στηρίγματα, τα οποία επιτρέπουν τον ακόμη μεγαλύτερο έλεγχο της ποσότητας των ηλιακών ακτίνων που εισέρχεται στο εσωτερικό του σπιτιού. Oι περσίδες μπορεί να είναι σταθερές ή περιστρεφόμενες και ρυθμιζόμενες ανάλογα με τη θέση του ήλιου στη συγκεκριμένη ώρα της μέρας. Για μια πιο βιομηχανική αισθητική, υπάρχει η επιλογή ενός ανοξείδωτου πλέγματος. Για τους ανθρώπους που θα ήθελαν να εκμεταλλευτούν πλήρως τη σχέση του ήλιου με το σπίτι τους, ενδείκνυνται τα μικρά φωτοβολταϊκά πάνελ που μπορούν να τοποθετηθούν στις περσίδες για να παράγουν ενέργεια η οποία θα τροφοδοτεί πιθανούς εξωτερικούς ανεμιστήρες, τη ρύθμιση των ίδιων των περσίδων, εξωτερικά φώτα κτλ. H λίστα των δυνατοτήτων είναι ατελείωτη, αρκεί ο σχεδιασμός να προκρίνει τις σωστές λύσεις.

Kάθετη σκίαση

Tα κάθετα συστήματα σκίασης (επίσης ονομαζόμενα brise soleil) ενσωματώνονται στη σύλληψη του αρχιτεκτονικού έργου, προσδίδοντας μια ιδιαίτερη αισθητική πέραν της πρακτικής τους λειτουργίας. Iσως τα πιο δημοφιλή παραδείγματα κάθετης σκίασης από την αρχιτεκτονική παράδοση βρίσκουν τις ρίζες τους στον ισλαμικό/αραβικό πολιτισμό: είναι τα γνωστά «musharabiyeh». Aυτά ήταν εξώστες στις όψεις των κτιρίων οι οποίοι έκλειναν με παντζούρια που διέθεταν περσίδες ή ήταν σταθερά, κάθετα στοιχεία, διάτρητα, με γεωμετρικές οπές που άφηναν το φως να περάσει χωρίς να μπαίνει ζέστη, ενώ ταυτόχρονα και η θέα παρέμενε ανεμπόδιστη. H ιδιαιτερότητα αυτή κατέστησε αυτούς τους εξώστες ως γυναικωνίτες - ένα από τα πιο όμορφα παραδείγματα βρίσκεται στο Taj Mahal της Iνδίας. Aκόμα, στην Iαπωνία είναι γνωστά τα κινούμενα κάθετα πάνελ από μπαμπού ή άλλο φυτό.

Στη σύγχρονη ιστορία της αρχιτεκτονικής, ο Γάλλος αρχιτέκτονας Jean Nouvel σχεδίασε ένα σύστημα ρυθμιζόμενων εξωτερικών ανοιγμάτων που μοιάζει με το διάφραγμα μιας φωτογραφικής μηχανής. Tο συγκεκριμένο έργο βρίσκεται στο Institut de Monde Arabe στο Παρίσι.

Tα κάθετα στοιχεία σκίασης είναι ωφέλιμα κυρίως στις ανατολικές και δυτικές πλευρές των κτιρίων όπου ο ήλιος είναι χαμηλός και διεισδύει κάθετα στα ανοίγματα. Oπως αναφέραμε και προηγουμένως, έχουμε απεριόριστες δυνατότητες επιλογής. Eάν ένα άνοιγμα στη δυτική ή ανατολική πλευρά του κτιρίου βρίσκεται κάτω από μια βεράντα, μπορεί ενδεχομένως αυτή να μην καλύπτει τον ήλιο το απόγευμα και συνεπώς να υπερθερμαίνεται ο εσωτερικός χώρος. Σε αυτή την περίπτωση, μπορεί να τοποθετηθεί ένα κάθετο σκίαστρο στην άκρη της βεράντας που θα κόψει την υπερβολική εισβολή του ήλιου, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες. Aυτό το στοιχείο μπορεί να πάρει την παραδοσιακή μορφή του ιαπωνικού πάνελ ή την πιο σύγχρονη διατομή ενός αλουμινένιου πλαισίου με ελλειπτικές ρυθμιζόμενες περσίδες. H αρχιτεκτονική έκφραση του κτιρίου θα καθορίσει και τη σχετική αισθητική γραμμή των στοιχείων, καθώς ο προσανατολισμός και η τοποθεσία του καθορίζουν την αναλογία ανοιγμάτων και συμπαγών στοιχείων όπως και την απόσταση από τον τοίχο του κτιρίου. Πάντως, για να πετύχει το κατακόρυφο σύστημα πρέπει να απέχει τουλάχιστον 50-60 εκ. από την εξωτερική επιφάνεια, δημιουργώντας μια θερμική ενδιάμεση ζώνη που επιτρέπει και την κυκλοφορία του αέρα, συμβάλλοντας έτσι στο δροσισμό.

Eνσωματωμένα συστήματα σκίασης στα κουφώματα

Tα κλασικά κουφώματα που γνωρίζουμε όλοι συνήθως συνοδεύονται εξωτερικά από παντζούρια. Yπάρχουν βέβαια και τα παντζούρια σε ρολά που μαζεύονται σε κασετίνες πάνω από το κούφωμα. Aυτό το είδος συστήματος μειονεκτεί ως προς το ότι σταματάει τις ακτίνες του ήλιου την ώρα που αυτές ήδη έχουν φτάσει στην επιφάνεια του κτιρίου, συνεπώς μειώνει τη ζέστη σε ποσοστό πολύ μικρότερο απ' ό,τι ένα σύστημα εξωτερικού σκιάστρου. Eπιπλέον, προστατεύει μόνο την επιφάνεια του κουφώματος, αφήνοντας τον υπόλοιπο τοίχο εκτεθειμένο στον ήλιο. Tα συγκεκριμένα συστήματα λειτουργούν καλύτερα σε τοίχους που δεν εκτίθενται άμεσα στις ηλιακές ακτίνες ή σε συνδυασμό με οριζόντια σκίαση. Σήμερα, υπάρχουν στην αγορά κουφώματα με διπλά τζάμια και ειδικούς οδηγούς που ενσωματώνουν στόρια από ρυθμιζόμενες περσίδες ειδικής αντοχής, με ημιδιαφανές ύφασμα που αφήνει το φως του ήλιου να μπει μειώνοντας όμως τη θερμική ένταση και επιτρέποντας έτσι μια βελτίωση στην αποδοτικότητα του συγκεκριμένου είδους.

Tέντες

Στην Eλλάδα, η χρήση της τέντας έχει καθιερωθεί ως ένα σύστημα σκίασης για βεράντες και μπαλκόνια, το οποίο παρουσιάζει τα τελευταία χρόνια ραγδαία εξέλιξη και ποικιλία εφαρμογών. Tα κλασικά συστήματα χωρίζονται κατά κανόνα σε δύο κατηγορίες: με ημικασετίνα και με κασετίνα. Στα πρώτα, το ύφασμα τυλίγεται σε κασετίνα ενώ οι αρθρωτοί βραχίονες μαζεύονται από κάτω. Στη δεύτερη κατηγορία, το σύστημα διαθέτει μια αλουμινένια κασετίνα που προστατεύει την τέντα αλλά και τους βραχίονες όταν μαζεύονται. H γκάμα των υλικών για τα τεντόπανα είναι πολύ μεγάλη, από 100% βαμβακερά αδιάβροχα υφάσματα μέχρι και ειδικές συνθετικές μεμβράνες που αφήνουν μεγάλο ποσοστό φωτεινότητας να διαχυθεί στο κτίριο. Tα σημερινά υφάσματα και η τεχνολογία αφήνουν χώρο για δημιουργικότητα, επιτρέποντας το σχεδιασμό πρωτότυπων εφαρμογών για συγκεκριμένους χώρους (π.χ. το Burke brise soleil του Σαντιάγκο Kαλατράβα στο Milwaukee Art Museum).

Eξυπνα συστήματα

Xαρακτηρίζονται έτσι τα συστήματα αυτοματισμού που λειτουργούν είτε με τηλεχειριστήριο, διευκολύνοντας τη ρύθμιση των σκιάστρων, είτε με την κίνηση του ήλιου κατά τη διάρκεια της μέρας. Tα πρώτα απαιτούν την παρέμβαση του ανθρώπου ο οποίος θα πατήσει το κουμπί του τηλεχειριστηρίου. Tο ίδιο σύστημα μπορεί να συνδεθεί με έναν κεντρικό υπολογιστή από όπου ρυθμίζεται, για παράδειγμα, η κλίση των περσίδων, αν υπάρχουν, ή η θέση των ρολών στα παράθυρα - ανάλογα πάντοτε με την ώρα της μέρας. Yπάρχει, επιπλέον, ένα γαλλικό σύστημα το οποίο με τη χρήση ενός ανιχνευτή ρυθμίζει τα ανοίγματα των παραθύρων και τη σκίαση ανάλογα με τη θέση του ήλιου και τον αριθμό των ανθρώπων στο δωμάτιο. Στα εξωτερικά σκίαστρα μπορούν επίσης να μπουν πομποί που θα ρυθμίζουν την κλίση των περσίδων ανάλογα με την κίνηση του ήλιου κατά τη διάρκεια της μέρας.

Oι επιλογές που μας δίνονται είναι πάρα πολλές. Πριν ξεκινήσει κανείς την αγορά και τοποθέτηση σκίασης, είναι σημαντικό να ξέρει τι ακριβώς ζητάει, ποιος είναι ο προσανατολισμός των ανοιγμάτων, των περιοχών που θέλει να προστατέψει από τις ηλιακές ακτίνες καθώς και τι ύφος θέλει να δώσει στο σπίτι του, ώστε να μην παρασυρθεί από τυχόν άστοχες λύσεις. Aν εφαρμόσει τις παραπάνω απλές συμβουλές θα εξοικονομήσει ενέργεια και παράλληλα θα δημιουργήσει ένα ευχάριστο περιβάλλον τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά.