Η αρχιτεκτονική των νησιών του Αιγαίου -και κυρίως των Κυκλάδων- είναι μοναδική στον κόσμο. Λευκά, λιτά σπίτια που θυμίζουν κύβους, συνθέτουν πολύπλοκα συγκροτήματα στις πλαγιές γυμνών λόφων με φόντο το γαλανό ουρανό και την απέραντη θάλασσα. Η αρχιτεκτονική αυτών των σπιτιών είναι στοιχειώδης και παραπέμπει σε αρχέτυπες μορφές που χάνονται στα βάθη των αιώνων. Η πιο απλή μορφή σπιτιού είναι το μονόχωρο, το οποίο αποτελείται από ένα στενόμακρο ισόγειο δωμάτιο. Στα νησιά η ξυλεία ήταν δυσεύρετη και η κατασκευή του σπιτιού προσαρμοζόταν στα διαθέσιμα υλικά. Οι τοίχοι χτίζονταν με σχιστολιθική πέτρα χωρίς μάλιστα συνδετικό κονίαμα (ξερολιθιά). Τα μικρά ανοίγματα προφύλασσαν από τους δυνατούς ανέμους και τον έντονο ήλιο. Η στέγαση των σπιτιών ήταν ουσιαστικά ένα επίπεδο δώμα που οδηγούσε το νερό της βροχής σε στέρνες.
Για τη στέγαση χρησιμοποιούσαν κάποια ιδιαίτερα ανθεκτικά τοπικά δέντρα, τις "φίδες". Οι φίδες φύονται στο άνυδρο βραχώδες έδαφος των νησιών και αντέχουν στον ισχυρό άνεμο. Είναι δέντρα πολύ μικρότερα από τα κυπαρίσσια, που χρησιμοποιούνται για τη στέγαση των σπιτιών της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ετσι, η απόσταση των δύο πέτρινων τοίχων περιοριζόταν στα 2,50-3,00 μ., ώστε να μπορεί να γεφυρωθεί το κενό ανάμεσά τους με ξύλινα δοκάρια. Πάνω από αυτά τα δοκάρια τοποθετούσαν συνήθως καλάμια. Μερικές φορές έπλεκαν τα καλάμια μεταξύ τους φτιάχνοντας ένα είδος ψάθας, ενώ σε κάποια νησιά τοποθετούσαν μεγάλες σχιστόπλακες, τα λεγόμενα "στεγάδια". Πάνω από τα καλάμια τοποθετούσαν ένα παχύ μονωτικό στρώμα από ξεραμένα φύκια. Ετσι εξασφάλιζαν και θερμομόνωση στο σπίτι, αλλά επίσης προστάτευαν τα ξύλα από την υγρασία. Πάνω από τα φύκια έστρωναν καλά πατημένο χώμα και πάνω από αυτό μια τελική στρώση θηραϊκής γης για να εξασφαλίσουν τη στεγάνωση. Κάθε φθινόπωρο η στέγη απαιτούσε συντήρηση. Τοποθετούσαν μια νέα -καλά πατημένη- στρώση για να παραμείνει αδιάβροχη.
Το Μεσαίωνα τα σπίτια παρέμεναν ανεπίχριστα, με εμφανή λιθοδομή. Οι κάτοικοι ζούσαν με το φόβο των πειρατών και έχτιζαν τα σπίτια τους σε μέρη δυσπρόσιτα, χωρίς άμεση οπτική επαφή από τη θάλασσα. Τα πέτρινα σπίτια ήταν ενσωματωμένα στο φυσικό τοπίο και δύσκολα διακρίνονταν από μακριά. Οταν το επέτρεψαν οι συνθήκες, οι κάτοικοι άρχισαν να σοβαντίζουν τα σπίτια τους ώστε να γίνουν περισσότερο ανθεκτικά. Σοβάντιζαν χωρίς οδηγούς, ακολουθώντας τις ακανονιστίες του τοίχου. Με το μυστρί έφτιαχναν οριζόντιες χαρακιές για να μη σκάσει, δημιουργώντας έτσι ένα ωραίο διακοσμητικό αποτέλεσμα, το λεγόμενο "σαρδέλωμα". Τότε απέκτησαν τα αιγαιοπελαγίτικα σπίτια και το χαρακτηριστικό λευκό τους χρώμα. Οι νησιώτες ασβέστωναν τακτικά τα σπίτια τους για λόγους υγιεινής (ο ασβέστης έχει απολυμαντικές ιδιότητες), για καλαισθησία αλλά και για... θερμομόνωση.Το λευκό χρώμα αντανακλά τις ζεστές ακτίνες του ήλιου, κάνοντας το σπίτι πιο δροσερό. Τα πολλαπλά στρώματα ασβέστη εξομάλυναν τους τοίχους, δίνοντας μια "γλυπτική" εικόνα. Οι νοικοκυρές δεν ασβέστωναν μόνο το σπίτι τους αλλά και τους κοινόχρηστους χώρους γύρω από αυτά. Ο οικισμός είχε ομοιογένεια ύφους, παρά την πολύπλοκη και ακανόνιστη μορφή του. Αν επιθυμούσαν να χτίσουν ένα μεγαλύτερο σπίτι, πρόσθεταν μια βασική μονάδα δίπλα στην πρώτη. Ετσι, οι αγροικίες δίνουν την εντύπωση ότι αποτελούνται από διαδοχικές προσθήκες δωματίων. Κάθε δωμάτιο έχει διαφορετικό ύφοςαπό τα άλλα, με αποτέλεσμα τo δώμα να μην είναι ενιαίο, αλλά να αποτελείται από διαφορετικά επίπεδα. Αυτό είχε και πρακτική σκοπιμότητα. Καθώς η επιφάνεια του δώματος παρέμενε μικρή, δεν απαιτούσε μεγάλη ποσότητα χώματος για να δοθούν οι κλίσεις απορροής των νερών της βροχής. Το αισθητικό αποτέλεσμα είναι μοναδικό. Το σπίτι εμφανίζεται σαν μια κυβιστική σύνθεση σε ανθρώπινη κλίμακα.Οταν επιθυμούσαν ένα μεγαλύτερο χώρο (σάλα) έχτιζαν δύο στενόμακρα δωμάτια δίπλα δίπλα και διαμόρφωναν μια καμάρα στον τοίχο. Στις εσοχές που δημιουργούσε η καμάρα έβαζαν τα κρεβάτια ή τη γωνιά της κουζίνας.
Σε κάποια σπίτια έβαζαν αντί για καμάρα ένα παλιό... κατάρτι πλοίου σαν δοκάρι. Η πειρατεία ήταν "εφιάλτης" για τα νησιά του Αιγαίου. Την περίοδο της Ενετοκρατίας χτίστηκαν ισχυρά κάστρα στις κορυφές λόφων. Αυτά τα κάστρα ήταν εξαιρετικά πυκνοδομημένα. Οι δρόμοι τους ήταν στενοί και συχνά έχτιζαν και πάνω από αυτούς. Λόγω της στενότητας των δρόμων, διαμόρφωναν κατάλληλα τις γωνίες των σπιτιών με "φαλτσογωνιά", ώστε να μπορούν να περάσουν τα φορτωμένα ζώα. Αργότερα, στις επεκτάσεις των οικισμών έξω από τα όρια του κάστρου, ακολουθήθηκε η ίδια πολεοδομική πρακτική. Σε νησιά που δεν υπήρχαν κάστρα, οι οικισμοί αποκτούσαν οχυρωματικό χαρακτήρα με σπίτια χτισμένα περιμετρικά. Είχαν λιγοστά ανοίγματα στην εξωτερική πλευρά τους, διαμορφώνοντας έτσι ένα "τείχος". Λόγω της στενότητας του χώρου τα όρια του ιδιωτικού και του δημόσιου ήταν ασαφή. Ο στενός δρόμος ήταν ταυτόχρονα και αυλή των σπιτιών. Μέσα στα όριά του υπήρχαν και ανοιχτές σκάλες, που οδηγούσαν στον πρώτο όροφο των σπιτιών.
Τα οικόπεδα ήταν πολύ μικρά -ορισμένα μάλιστα ήταν μόλις 30 τ.μ.- ενώ ο όροφος και το ισόγειο μπορούσαν να έχουν διαφορετικό ιδιοκτήτη. Στα διώροφα σπίτια οι κατοικήσιμοι χώροι βρίσκονταν στον πρώτο όροφο, ενώ στο ισόγειο διαμορφώνονταν βοηθητικοί, αποθήκες και στάβλος. Συνήθως ο όροφος είχε μεγαλύτερο ύψος από το χαμηλοτάβανο ισόγειο για καλύτερο αερισμό του χώρου. Η εσωτερική επικοινωνία των δύο ορόφων γινόταν μέσω καταπακτής με απότομη χτιστή σκάλα. Στις περιπτώσεις που η κλίση του εδάφους ήταν μεγάλη προέκυπτε και τρίτος όροφος. Η διαρρύθμιση του χώρου, ακόμα και στα αρχοντικά, ήταν πολύ απλή. Η οικογένεια χρησιμοποιούσε τη σάλα σαν καθημερινό χώρο. Από εκεί, χωρίς διαδρόμους επικοινωνούσαν απευθείας με τα υπνοδωμάτια (τις κάμαρες) που είχαν χαμηλότερο ύψος. Η κουζίνα επίσης επικοινωνούσε απευθείας με τη σάλα. Οι εσωτερικοί τοίχοι τους κατασκευάζονταν από σοβατισμένα καλάμια. Θαυμαστή είναι η προσαρμογή των κτιρίων στο φυσικό περιβάλλον. Οι νησιώτες επιδίωκαν να έχουν νοτιοανατολικό προσανατολισμό. Οι δρόμοι διαμορφώνονταν παράλληλα με τις ισοϋψείς του εδάφους, ενώ υπήρχαν και δρομάκια με σκαλιά κάθετα στις κλίσεις. Οι εκσκαφές ήταν αναγκαίες, ενώ συχνά οι φυσικοί βράχοι ενσωματώνονταν στο χτίσιμο του σπιτιού. Στην ύπαιθρο υπήρχαν μεμονωμένα διάσπαρτα αγροτόσπιτα, τα οποία είχαν μόνον εποχιακή χρήση. Αυτά τα σπίτια παρουσίαζαν μια σύνθεση πιο ελεύθερη. Από μακριά έδειχναν να αποτελούν μια ομαλή προέκταση στις κλιμακωτά διαμορφωμένες καλλιεργήσιμες λωρίδες γης, οι οποίες βρίσκονταν στις πλαγιές των βουνών. Η καλαισθησία και το μεράκι των κατοίκων αποτυπώνονται στις μικρές λεπτομέρειες: Οι καμινάδες ήταν αληθινά γλυπτά! Τα πλαίσια των παραθύρων ήταν μαρμάρινα ή με ανάγλυφες παραστάσεις. Στην Τήνο υπήρχαν περίτεχνοι μαρμάρινοι φεγγίτες ενετικής έμπνευσης, ενώ σε άλλα νησιά στα σπίτια υπάρχουν μαρμάρινα οικόσημα ή ακόμα και θραύσματα αρχαίων κτισμάτων ενσωματωμένα στους όγκους τους.
