Ο 19ος αι. υπήρξε μια περίοδος ριζοσπαστικών αλλαγών που δημιούργησαν ένα βαθύ χάσμα με το παρελθόν. Ηταν η εποχή της βιομηχανικής επανάστασης και των μεγάλων εφευρέσεων, όπως ο σιδηρόδρομος, οι ατμομηχανές, ο τηλέγραφος, η φωτογραφία, ο ηλεκτρισμός, που διαμόρφωσαν νέες συνθήκες ζωής ανατρέποντας τις κοινωνικές και οικονομικές δομές. Οι ιστορικές πόλεις της Ευρώπης αύξησαν με πολύ γρήγορους ρυθμούς τον πληθυσμό τους, ανατρέποντας δραματικά την παραδοσιακή φυσιογνωμία τους. Τα μεσαιωνικά τείχη κατεδαφίστηκαν και οι πόλεις επεκτάθηκαν πρόχειρα και άναρχα, με εργοστάσια και εργατικές φτωχογειτονιές γύρω από αυτά. Το Λονδίνο εξαπλασιάστηκε, ενώ το Σικάγο έφτασε στο τέλος του αιώνα τα 2 εκατομμύρια κατοίκους από τις 30.000 που είχε το 1850. Οι εργατικές συνοικίες ήταν πυκνοδομημένες, προσφέροντας στοιχειώδη καταλύματα με ανεπαρκείς συνθήκες φωτισμού, αερισμού και υγιεινής, με άμεσο αποτέλεσμα την εμφάνιση επιδημιών που έκαναν επιτακτική την ανάγκη ενός ορθολογικού σχεδιασμού και μιας νέας πολεοδομικής πρακτικής. Από την άλλη πλευρά η ευκολία των μετακινήσεων με το σιδηρόδρομο έκανε εφικτή την ανάπτυξη ειδυλλιακών, καταπράσινων προαστίων σε απόσταση από τα βιομηχανικά κέντρα, τα οποία κατοικήθηκαν από τους οικονομικά ισχυρούς. Γίνεται φανερό ότι οι επιπτώσεις της βιομηχανικής επανάστασης είχαν τόσο θετικές όσο και αρνητικές πτυχές. Αναμφισβήτητα, όμως, ο σύγχρονος άνθρωπος απέκτησε με την τεχνολογία μια μοναδική δύναμη για να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής του. Τα προφητικά μυθιστορήματα του Ιούλιου Βερν αποπνέουν αισιοδοξία για το μέλλον: ο άνθρωπος μπορεί να κάνει το γύρο του κόσμου σε 80 ημέρες και να φτάσει μέχρι τη σελήνη. Ολα πλέον είναι δυνατά!
Ακαδημαϊκός κλασικισμός
Η κλασική αρχιτεκτονική και τέχνη έδωσε το στίγμα της στο δυτικό πολιτισμό από το 15ο αι., την εποχή της Αναγέννησης. Ο κλασικισμός παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο και στη διάρκεια του 19ου αι. με μια περισσότερο ακαδημαϊκή μορφή, στενά συνδεδεμένος με την αρχαιολογική έρευνα. Οι συστηματικές αρχαιολογικές ανασκαφές έφεραν στο φως τις αυθεντικές μορφολογικές λεπτομέρειες και τους κανόνες της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Ομως, αυτός ακριβώς ο ακαδημαϊσμός προκάλεσε και αντιδράσεις καθώς περιόριζε τη δημιουργικότητα και την ελεύθερη έκφραση. Ετσι, ορισμένοι αρχιτέκτονες και θεωρητικοί αναζήτησαν ένα νέο στιλ που θα εξέφραζε τη νέα βιομηχανική εποχή.
Arts and crafts
Μια ομάδα αρχιτεκτόνων στράφηκε με μια ρομαντική διάθεση στη μεσαιωνική, γοτθική αρχιτεκτονική και χειροτεχνία. Οι μηχανές παρήγαγαν μαζικά, φτηνά προϊόντα καθημερινής χρήσης έντονα διακοσμημένα με κοινότοπα μοτίβα. Ετσι, το βικτοριανό εγγλέζικο σπίτι ήταν φορτωμένο με κακόγουστη διακόσμηση στα υφάσματα, τις ταπετσαρίες και τα έπιπλα. Για τον ρομαντικό οραματιστή W. Morris η λύση ήταν απλή: επιστροφή στην ποιότητα και την αισθητική της μεσαιωνικής χειροτεχνίας. Ο Morris, ζωγράφος, ποιητής και σχεδιαστής επίπλων, επηρέασε την αρχιτεκτονική δημιουργώντας το κίνημα Arts and crafts. Το στιλ αυτό χρησιμοποιούσε φυσικά υλικά (εμφανή τούβλα, σοβά, πέτρα και ξύλο) σε γραφικές, ασύμμετρες συνθέσεις. Μια άλλη τάση της αρχιτεκτονικής του 19ου αι. είναι ο εκλεκτικισμός, σύμφωνα με τον οποίο οι αρχιτέκτονες αναζήτησαν την πρωτοτυπία στην ελεύθερη, χωρίς κανόνες, ανάμειξη στοιχείων από διάφορα ιστορικά στιλ και εποχές. Οι αρχιτέκτονες τότε είχαν ευρύτατη πληροφόρηση, καθώς υπήρχαν πολλές εκδόσεις σχεδίων και ταξιδιωτικών εντυπώσεων από κτίρια διαφόρων χωρών. Ετσι δε συναντάμε μόνο αναβιώσεις μπαρόκ, γοτθικών και αναγεννησιακών στοιχείων, αλλά και εξωτικών στιλ από την Ανατολή.
Γυαλί και σίδερο
Το 1851 έγινε μια διεθνής έκθεση βιομηχανικών προϊόντων στο Λονδίνο, όπου τις εντυπώσεις έκλεψε όχι κάποιο από τα εκθέματα αλλά το ίδιο το κτίριο της έκθεσης. Πρόκειται για το περίφημο Crystal Palace, ένα γιγαντιαίο κτίριο από σίδερο και γυαλί, έργο του Sir Joseph Paxton. Μια ασυνήθιστη κατασκευή, καθώς το γυαλί και το σίδερο ήταν νέα υλικά που δεν είχαν χρησιμοποιηθεί ξανά με αυτό τον τρόπο στην αρχιτεκτονική. Ο J. Paxton μετέφερε την τεχνογνωσία που είχε αποκτήσει από την ενασχόλησή του με την κατασκευή θερμοκηπίων και στο Crystal Palace, δημιουργώντας ένα εντυπωσιακό, «γυμνό» κτίριο με μεταλλική δομή και χωρίς διακόσμηση, κάτι που ερχόταν σε αντίθεση με την έμφαση που έδιναν οι αρχιτέκτονες της εποχής στην υπερβολική διακόσμηση ακόμη και σε κτίρια εργοστασίων και γραφείων. Το 1889, σε μια άλλη διεθνή έκθεση στο Παρίσι, την παράσταση έκλεψε ένα πρωτοποριακό, μεταλλικό κτίριο, ύψους 300 μ. Πρόκειται για τον περίφημο Πύργο του Αϊφελ. Το σίδερο άρχισε να χρησιμοποιείται στην αρχιτεκτονική χωρίς όμως να επηρεάζει τις όψεις των κτιρίων. Οι εφαρμογές του περιορίζονταν στις στέγες των σιδηροδρομικών σταθμών και των μεγάλων εμπορικών καταστημάτων.
Ουρανοξύστες στο Σικάγο
Την ίδια εποχή, στα τέλη του 19ου αι., χτίζεται στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στο Σικάγο, ένας πρώιμος ουρανοξύστης 10 ορόφων με σκελετό από χάλυβα. Πρόκειται για τα γραφεία μιας ασφαλιστικής εταιρείας, σχεδιασμένα το 1883 από τον αρχιτέκτονα William Le Baron Jenney. Ο νέος τρόπος κατασκευής με χαλύβδινο σκελετό, σε συνδυασμό με την εφεύρεση του ασανσέρ, πυροδότησε την ανέγερση όλο και ψηλότερων ουρανοξυστών. Από τη λεγόμενη «Σχολή του Σικάγο» ξεχωρίζει το έργο του Louis Sullivan, που προαναγγέλλει τη μοντέρνα αρχιτεκτονική διατηρώντας, όμως, αναφορές στον κλασικισμό και τα αναγεννησιακά παλάτια. Ο μεταλλικός σκελετός επιτρέπει την κατασκευή πιο ελαφρών κτιρίων, με μεγάλα ανοίγματα και τζαμαρίες καταστημάτων στο ισόγειο. Τονίζει τις κολόνες στις όψεις, προβάλλοντας τη δομή του κτιρίου και επιτείνοντας την αίσθηση του ύψους. Ακολουθώντας το πνεύμα του κλασικισμού, διαρθρώνει τις όψεις τονίζοντας τη βάση, τον κορμό και την επίστεψη (κορύφωση) των κτιρίων του. Οι ουρανοξύστες είναι σύμβολα οικονομικής δύναμης και ο ανταγωνισμός για όλο και ψηλότερα κτίρια διατηρείται μέχρι σήμερα. Το 1913 ο αρχιτέκτονας Gass Gilbert κατασκεύασε στη Ν. Υόρκη το ψηλότερο κτίριο της εποχής του, το Woolworth Building. Υιοθέτησε μια διαφορετική κατεύθυνση από τη «Σχολή του Σικάγο» με αναφορές στη γοτθική αρχιτεκτονική και εμφανή στόχο το συσχετισμό τους με τους μεγάλους καθεδρικούς ναούς του Μεσαίωνα.
Αrt Νouveau
Το τέλος του 19ου αι. χαρακτηρίζεται από τις ραγδαίες αλλαγές στην καθημερινή ζωή. Οι αρχιτέκτονες και οι καλλιτέχνες αναζητούσαν ένα καινούριο στιλ που να εκφράζει το νέο κόσμο που διαμορφωνόταν. Το εκλεπτυσμένο και κοσμοπολίτικο στιλ Art Nouveau παρουσίαζε αναλογίες με το εγγλέζικο ρεύμα Arts and Crafts. Ηταν μια ρομαντική φυγή από τη βιομηχανική πραγματικότητα σε έναν ιδεαλιστικό κόσμο φαντασίας, της γοητευτικής Belle Epoque. Η αρχιτεκτονική της Art Nouveau επεδίωξε την πρωτοτυπία χωρίς αναφορές σε ιστορικά ρεύματα. Αντλησε έμπνευση από το Ροκοκό, από εξωτικά στιλ της Ιαπωνίας και της Ανατολής, καθώς επίσης και από την παρατήρηση της φύσης και χρησιμοποίησε εκτενώς το γυαλί και το σίδερο. Μάλιστα, οι αρχιτέκτονες έδωσαν στα μεταλλικά στοιχεία περίτεχνες διακοσμήσεις ώστε να αποδοθεί με χάρη η αίσθηση της κίνησης. Το 1902, ο αρχιτέκτονας Auguste Perret κατασκεύασε στο Παρίσι μια πολυώροφη πολυκατοικία χρησιμοποιώντας ένα νέο υλικό, το οπλισμένο σκυρόδεμα. Οι τράπεζες θεώρησαν παράτολμη τη χρήση του και αρνήθηκαν να του δώσουν δάνειο. Οι ασκοί του Αιόλου, όμως, είχαν ήδη ανοίξει και η συναρπαστική ιστορία της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής είχε ξεκινήσει. Συνεχείς πειραματισμοί και το κυνήγι για το καινούριο σημάδεψαν την πορεία του 20ού αι. Από τους πρωτοπόρους των αρχών του αιώνα μέχρι τους αμφισβητίες στο τέλος του, το ταξίδι των ιδεών είναι εξαιρετικά ελκυστικό. Στα τεύχη που θα ακολουθήσουν θα διερευνήσουμε τις διαφορετικές πτυχές της μοντέρνας αρχιτεκτονικής μέσα από το έργο των σημαντικότερων αρχιτεκτόνων του μοντερνισμού.
