Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των αιγαιοπελαγίτικων νησιών μας είναι μοναδική. Αμφιθεατρικοί οικισμοί με λευκά, κυβιστικά σπίτια και στενά, δαιδαλώδη δρομάκια δημιουργούν ένα μαγευτικό προορισμό διακοπών. Ταξιδεύοντας στην Πάτμο, την Υδρα, την Πάρο, την Τήνο, τη Μύκονο και τη Σαντορίνη, διαπιστώνουμε ότι παρόλο που μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά και βασίζονται στο ίδιο κατασκευαστικό αρχέτυπο, εντούτοις παρουσιάζουν μια ξεχωριστή φυσιογνωμία, ένα διαφορετικό ύφος και μια αυτοτελή αρχιτεκτονική ταυτότητα. Η απλούστερη μορφή κατοικίας είναι τα μακρόστενα, μονόχωρα σπίτια, πέτρινα κτίσματα που στεγάζονται με επίπεδα δώματα. Αποτελούνται από ένα ενιαίο, ορθογώνιο χώρο με κυριότερο χαρακτηριστικό τους την επίπεδη στέγη, μια κατασκευή που επιβιώνει από τη λίθινη εποχή και που τη συναντάμε από τη μακρινή Ασία και το Θιβέτ έως τη Μεσόγειο και την Κεντρική Αμερική. Λόγω της απειλής των πειρατών, ήταν επιχρισμένα μόνο στο εσωτερικό τους, παραμένοντας δυσδιάκριτα στο βραχώδες, άνυδρο τοπίο των νησιών. Καθώς το νερό ήταν και είναι λιγοστό, τα επίπεδα δώματα συγκέντρωναν το νερό της βροχής και το διοχέτευαν σε υπόγειες δεξαμενές. Το ενιαίο εσωτερικό τους συχνά χωριζόταν σε ένα μεγαλύτερο τμήμα για τη διημέρευση και ένα μικρότερο για τον ύπνο. Κόγχες στον τοίχο και ράφια αποτελούν το στοιχειώδη οικιακό εξοπλισμό, ενώ σε μια ξύλινη πτύχωση στο δάπεδο, ένα είδος χαμηλού παταριού που ονομάζεται σοφάς, διαμορφώνεται το υπνοδωμάτιο των γονιών που διαχωρίζεται από τον υπόλοιπο χώρο με κρεμαστά υφάσματα. Παραλλαγή αποτελεί το δίχωρο σπίτι όπου προστίθεται μια δεύτερη μονάδα δίπλα στην αρχική, αυξάνοντας το εμβαδόν του. Λόγω της κλίσης του εδάφους, συχνά το σπίτι αποκτούσε και δεύτερο όροφο. Οι κύριοι χώροι του βρίσκονταν στον όροφο, ενώ το ισόγειο χρησίμευε σαν στάβλος και αγροτική αποθήκη. Εξαιτίας των εχθρικών επιδρομών, οι οικισμοί ήταν χτισμένοι σε στρατηγικά σημεία στην κορυφή λόφων με οχυρωματική περίβολο. Η στενότητα του διαθέσιμου χώρου οδήγησε σε ευρηματικές λύσεις ενός πυκνοδομημένου οικιστικού ιστού. Συχνά ο όροφος των σπιτιών επεκτεινόταν πάνω από τα στενά δρομάκια, δημιουργώντας στεγασμένα, σκιερά περάσματα.
Οσα νησιά πέρασαν μια περίοδο ενετικής κατοχής, παρουσιάζουν επιδράσεις από την επίσημη αρχιτεκτονική της Δύσης, όπως π.χ. οι περίτεχνοι περιστερώνες της Τήνου ή τα επιμελημένα, ανάγλυφα, μαρμάρινα πλαίσια των εισόδων στην Πάρο. Από το 18ο αιώνα, η ανάπτυξη της ναυτιλίας έφερε σε επαφή τους Ελληνες ναυτικούς με ευρωπαϊκά πρότυπα. Ιταλοί αρχιτέκτονες σχεδίασαν αρχοντικά στην Υδρα, ενώ τα σπίτια των πλούσιων καπεταναίων ακολούθησαν τις νέες τάσεις στην αρχιτεκτονική. Η ιστορία κάθε τόπου αποτυπώνεται και στην αρχιτεκτονική του. Ενα σπίτι δεν αποτελεί μια στάσιμη, αμετάβλητη κατάσταση, αλλά τροποποιείται με την πάροδο του χρόνου, καλύπτοντας τις νέες ανάγκες και απαιτήσεις. Οι οικισμοί του Αιγαίου έχουν προκύψει με διαδοχικές προσθήκες και μετατροπές, οι οποίες ενοποιούνται σε ένα σύνολο χάρη στη γενικευμένη χρήση του σοβά και του ασβέστη.
Η Κιάφα, ο αρχικός οικιστικός πυρήνας της Υδρας, έχει τα χαρακτηριστικά ενός τυπικού αιγαιοπελαγίτικου οικισμού, αν και στη συνέχεια υιοθετήθηκαν οι στέγες σαν μια πιο πρακτική λύση. Ισως να έπαιξαν ρόλο και οι Πελοποννήσιοι τεχνίτες που εργάστηκαν στην ανοικοδόμηση της πόλης, μεταφέροντας νέες τυπολογίες κτιρίων και τεχνογνωσία κατασκευής.
Στην Πάτμο, πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει η έντεχνη αρχιτεκτονική της Μονής, ένα βυζαντινό φρούριο χτισμένο από αρχιτέκτονες της Κωνσταντινούπολης. Η ίδρυσή της σηματοδοτεί τη δημιουργία ενός ισχυρού οικονομικού πόλου που προσέλκυσε οικιστές από διάφορα μέρη, διαμορφώνοντας χαρακτηριστικές, ενδεικτικές της καταγωγής τους, οικοδομικές λεπτομέρειες σε κάθε συνοικία. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η αρχιτεκτονική της Σαντορίνης, απόλυτα προσαρμοσμένης στο υποβλητικό ηφαιστειακό τοπίο του νησιού. Πολλά σπίτια είναι υπόσκαφα, χτισμένα στο χείλος του κρατήρα, της λεγόμενης καλντέρας, και μοιάζουν με τεχνητές σπηλιές με τοξωτή, κυλινδρική οροφή. Στην προέκτασή τους συχνά υπάρχει μια χτιστή προσθήκη με ανάλογη στέγη.
Τα νησιά του Αιγαίου
διατήρησαν ζωντανή μια αρχέγονη μορφή της κατοικίας. Αφομοίωσαν δημιουργικά τις πολιτιστικές επιδράσεις που δέχτηκαν από τους Ενετούς κατακτητές, αλλά και από τις χώρες με τις οποίες διατηρούσαν εμπορικές επαφές. Αξιοποίησαν τα διαθέσιμα τοπικά υλικά σε λιτές, απέριττες κατασκευές και προσαρμόστηκαν αρμονικά στο φυσικό περιβάλλον και το κλίμα, δημιουργώντας ομοιογενή οικιστικά σύνολα με τη μορφή κυβιστικών γλυπτών.
