Οικιστικά συμπλέγματα θαυμαστής μαστοριάς, τεχνίτες του ξύλου, της πέτρας ή του σιδήρου, εργοστάσια και μεταλλευτικά-βιομηχανικά τοπία, είναι στοιχεία ενός υποτιμημένου θησαυρού του οποίου η μελέτη, η καταγραφή αλλά και η διάσωση και ανάδειξη είναι σήμερα αναγκαίες, όχι μόνο για την ιστορική έρευνα αλλά και για την αναβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος και την προώθηση του πολιτιστικού τουρισμού στο ευαίσθητο, νησιωτικό τοπίο. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι στα νησιά του Αιγαίου έλαμψε η πνευματική δημιουργία με την ποίηση, τη φιλοσοφία και τον ιστορικό λόγο και άνθισαν οι θετικές επιστήμες με αιχμή την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία.

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων είναι μοναδική στον κόσμο, αποτελώντας πόλο έλξης και μελέτης για πολλούς αρχιτέκτονες και ζωγράφους. Οι κυκλαδίτικοι οικισμοί παρουσιάζουν μια θαυμαστή ενότητα μορφής και ύφους, παρά το γεγονός ότι χτίστηκαν σταδιακά στο πέρασμα των αιώνων. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά πολύπλοκο, πολεοδομικό ιστό, αρμονικά ενταγμένο στο φυσικό τοπίο, όπου τα όρια ανάμεσα στον ιδιωτικό και το δημόσιο χώρο παραμένουν ασαφή. Στενά, ακανόνιστα δρομάκια συχνά περνούν κάτω από τα σπίτια και ανοιχτές, υπαίθριες σκάλες -που οδηγούν στον πρώτο όροφο των σπιτιών- καταλαμβάνουν τμήμα των δρόμων, αποτυπώνοντας την αντίληψη που επικρατεί στους κατοίκους πως ο δρόμος αποτελεί προέκταση των σπιτιών τους και τόπο κοινωνικών συναντήσεων. Μέχρι σήμερα, βλέπουμε νοικοκυρές να σκουπίζουν τα σοκάκια, να τα ασβεστώνουν και να τα χρησιμοποιούν σαν υπαίθριο καθιστικό.

Τυπολογίες σπιτιών
Το ήπιο κλίμα αποτέλεσε έναν καθοριστικό παράγοντα διαμόρφωσης της κοινωνικής ζωής στις Κυκλάδες, που χαρακτηρίζεται από εξωστρέφεια, με άμεση συνέπεια τη δημιουργία κτισμάτων με μικρό εμβαδόν. Πολλά από αυτά ήταν στοιχειώδη μονόχωρα, ενώ άλλα χώριζαν τον ενιαίο, μακρόστενο χώρο σε δύο δωμάτια με μια εσωτερική καμάρα. Αλλοτε, πάλι, διαμόρφωναν ένα πολύ μικρό υπνοδωμάτιο, διαχωρίζοντάς το από τον υπόλοιπο χώρο με έναν τοίχο ελαφριάς κατασκευής. Οι πιο σύνθετες λύσεις αποτελούνται από το συνδυασμό δύο-τριών δωματίων, που είναι η σάλα-καθιστικό, η κουζίνα και οι κάμαρες-υπνοδωμάτια. Οι διάδρομοι απουσιάζουν, ενώ κάθε δωμάτιο αποτελεί ένα ανεξάρτητο, ορθογώνιο κτίσμα που προστίθεται στη σύνθεση, έχοντας μάλιστα και διαφορετικό ύψος. Σχηματίζουν «Γ» ή «Π», «αγκαλιάζοντας» μια μικρή αυλή. Οταν το έδαφος είναι κεκλιμένο, τότε το σπίτι γίνεται διώροφο. Οι κύριοι, κατοικήσιμοι χώροι βρίσκονται στον όροφο και εξυπηρετούνται από μια εξωτερική, υπαίθρια σκάλα. Στο ισόγειο διαμορφώνονται οι αποθήκες και οι στάβλοι. Μια καταπακτή και μια απότομη, ξύλινη, εσωτερική σκάλα, συνδέει τον όροφο με το ισόγειο. Σε ορισμένες περιπτώσεις η μεγάλη κλίση του εδάφους υπαγόρευσε την κατασκευή και τριώροφων σπιτιών.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα Διάσπαρτα στο εσωτερικό των νησιών, «φωλιάζουν» μεμονωμένα αγροτόσπιτα. Χτίζονται σε τοποθεσίες προστατευμένες από τους δυνατούς ανέμους, με νοτιοανατολικό προσανατολισμό. Τα σπίτια αυτά είναι σαν μικρά, αυτάρκη συγκροτήματα, περιλαμβάνοντας την κατοικία, τους στάβλους, τις αποθήκες και το φούρνο. Εχουν επίπεδα δωμάτια και πέτρινους τοίχους. Οι τοίχοι των βοηθητικών κτισμάτων παραμένουν συχνά ανεπίχριστοι, ενώ της κατοικίας σοβαντίζονται και ασβεστώνονται.

Ο σοβάς εφαρμόζεται ελεύθερα, χωρίς οδηγούς, δημιουργώντας μια ανάγλυφη υφή που τονίζει τη δομή της πέτρας. Αυτή η τεχνική δημιουργεί ένα γοητευτικό αποτέλεσμα με το παιχνίδι των φωτοσκιάσεων. Ο λευκός, φρεσκοασβεστωμένος σοβάς βοηθά να διατηρείται το εσωτερικό των σπιτιών δροσερό το καλοκαίρι, αντανακλώντας τις ακτίνες του ήλιου. Ομως τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι. Σε παλιότερες εποχές, για το φόβο της πειρατείας, τα σπίτια παρέμεναν ανεπίχριστα, καθώς τα πέτρινα κτίσματα ήταν δυσδιάκριτα στο βραχώδες, άνυδρο τοπίο. Τα σπίτια με επίπεδο δώμα έχουν μακρά παράδοση στο Αιγαίο. Οι τοιχογραφίες των μινωικών χρόνων απεικονίζουν τέτοιου τύπου κτίσματα. Καθώς τα νησιά «υποφέρουν» από το φαινόμενο της λειψυδρίας, τα επίπεδα δώματα χρησίμευαν στη συγκέντρωση του νερού της βροχής σε δεξαμενές.

Παραδοσιακή κατασκευή
Η κατασκευή του κυκλαδίτικου σπιτιού δείχνει πως με πενιχρά μέσα, αλλά με εφευρετικότητα, αξιοποιήθηκαν τα τοπικά, διαθέσιμα υλικά σε μια θαυμαστή αρχιτεκτονική. Το ξερό, βραχώδες έδαφος διέθετε πλουσιοπάροχα... πέτρα! Οι τοίχοι είναι πέτρινοι, συχνά από ξερολιθιά. Η οροφή διαμορφώνεται με ξύλινα δοκάρια από κυπαρίσσι, μουριά, πλάτανο και άλλα δέντρα της περιοχής. Καθώς υπήρχε έλλειψη οικοδομικής ξυλείας, το μήκος των διαθέσιμων κορμών καθόριζε και το πλάτος των χώρων. Ετσι τα δωμάτια είχαν αναγκαστικά μικρές διαστάσεις. Για να κατασκευάσουν μεγαλύτερους χώρους, χρησιμοποιούσαν τη λύση μιας πέτρινης καμάρας που ενοποιούσε δύο συνεχόμενα δωμάτια. Πάνω από τα δοκάρια τοποθετούσαν καλάμια και μια παχιά στρώση από φύκια, που χρησίμευαν για θερμομόνωση. Εστρωναν στη συνέχεια χώμα, το οποίο διέβρεχαν και συμπίεζαν με μαρμάρινους κυλίνδρους ώστε να γίνει συνεκτικό και αδιάβροχο. Κάθε χρόνο, στο τέλος του καλοκαιριού, έπρεπε να συντηρούν τα δωμάτια προσθέτοντας νέο χώμα και συμπιέζοντάς το ώστε να παραμένει αδιάβροχο. Ισως γι αυτό οι κάτοικοι της Τζιας επέλεξαν κάποια στιγμή τις κεραμοσκεπές σαν μια πιο πρακτική λύση χωρίς συντήρηση. Τα παράθυρα ήταν μικρά, ώστε να διατηρούνται τα σπίτια δροσερά το καλοκαίρι. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στην Τήνο, είναι εμφανείς οι επιδράσεις της Ενετοκρατίας. Εκεί, βρίσκουμε μαρμάρινα, λαξεμένα πλαίσια σε παράθυρα και πόρτες. Τα δάπεδα καλύπτονταν με σχιστόπλακες ή με σκέτο χώμα καλά πατημένο, ενώ στον όροφο διαμορφώνονταν με σανίδια. Οι εξωτερικοί τοίχοι ήταν πέτρινοι, ενώ οι εσωτερικοί ελαφροί, με ξύλινο σκελετό και καρφωμένα πηχάκια τα οποία σοβατίζονταν. Αυτή η κατασκευή λεγόταν μπαγδατί και ήταν συνηθισμένη και στην ηπειρωτική χώρα. Λόγω των κατασκευαστικών περιορισμών που υπαγορεύει η έλλειψη χώρου, τα παραδοσιακά σπίτια επεκτείνονται ακόμα και πάνω από τους δρόμους.

Πνεύμα λιτότητας
Τα διαθέσιμα οικοδομικά υλικά ήταν λιγοστά και έπρεπε να αξιοποιηθούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ο λευκός ασβέστης καλύπτει τους τοίχους, τις εξωτερικές σκάλες αλλά και τμήματα του δρόμου και των φυσικών βράχων, ενοποιώντας τα πάντα σε ένα ενιαίο, αισθητικό σύνολο. Εξω από τους οικισμούς, στην ύπαιθρο, πέτρινες πεζούλες είναι κατασκευασμένες στα επικλινή εδάφη για να συγκρατούν το λιγοστό, καλλιεργήσιμο χώμα των νησιών. Κάποιες φορές οι πεζούλες καταλήγουν και μπλέκονται με τους πέτρινους τοίχους των αγροτόσπιτων. Αυτή η «ασκητική» αρχιτεκτονική χωρίς περιττά στοιχεία, δημιούργησε μοναδικά οικιστικά σύνολα με θαυμαστή ομοιογένεια. Πρόκειται για μια ανεπιτήδευτη λιτότητα που απελευθερώνει το πνεύμα, αφήνοντας το βλέμμα να ταξιδέψει σε ανεπανάληπτης ομορφιάς φυσικά τοπία.