Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, η αλλαγή των κοινωνικών προτύπων και η αύξηση του ενδιαφέροντος γύρω από θέματα διατροφής και υγείας έχουν σηματοδοτήσει μια στροφή των καταναλωτών προς την αναζήτηση νεοφανών διατροφικών προϊόντων που υπόσχονται ενίσχυση του οργανισμού και πρόληψη των ασθενειών. Έτσι, οι εταιρείες τροφίμων, ανταποκρινόμενες στις σύγχρονες τάσεις και ανάγκες, αναπτύσσουν και προωθούν καινοτόμα λειτουργικά προϊόντα (functional foods), που όχι μόνο πληρούν τις προδιαγραφές της υγιεινής διατροφής, αλλά προσφέρουν και το «κάτι επιπλέον».

Η ύπαρξη των λειτουργικών τροφίμων έχει επιφέρει σημαντικές αλλαγές στις παγκόσμιες καταναλωτικές συνήθειες, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Ιαπωνία και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Μάλιστα, σχετικές μελέτες προβλέπουν ότι το πολύ μέσα στις επόμενες τρεις δεκαετίες θα κυριαρχήσουν σχεδόν ολοκληρωτικά έναντι των συμβατικών προϊόντων.

Τι είναι τα λειτουργικά τρόφιμα;

Στην προσπάθεια να περιγραφεί η ειδική κατηγορία τροφίμων που προσδιορίζονται ως «λειτουργικά» ή ακόμη κι ως «τροφοφάρμακα» (nutriceuticals), έχουν δοθεί κατά καιρούς διάφοροι ορισμοί. Ο πιο ευρύς θέλει ο όρος «λειτουργικό» να υποδηλώνει οποιοδήποτε τρόφιμο ή ποτό έχει αποδεδειγμένα οφέλη στην ανθρώπινη υγεία, όπως τα ψάρια, το γάλα, τα λαχανικά, τα φρούτα, το ελαιόλαδο και δεκάδες ακόμη. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχει επικρατήσει, όταν μιλάμε για λειτουργικά τρόφιμα, να προσδιορίζουμε εξειδικευμένα προϊόντα της βιομηχανίας τροφίμων στα οποία:

*Είτε έχει αυξηθεί η περιεκτικότητα ωφέλιμων συστατικών που ήδη περιέχουν φυσιολογικά, π.χ. γάλατα και γιαούρτια ενισχυμένα με επιπλέον ποσότητες ασβεστίου.

*Είτε έχουν προστεθεί συστατικά που κανονικά δεν ανευρίσκονται στο συγκεκριμένο τρόφιμο, π.χ. μαργαρίνες (spread), επιδόρπια γιαουρτιού, γάλατα, χυμοί και ψωμί τοστ με φυτικές στερόλες ή στανόλες.

*Είτε έχει ελαττωθεί η περιεκτικότητα ή έχουν εξαλειφθεί εντελώς συστατικά βλαβερά ή επιβαρυντικά για την υγεία, π.χ. αλλαντικά με λιγότερο κορεσμένο λίπος, τυριά με χαμηλότερο νάτριο, γάλα με χαμηλότερη λακτόζη, δημητριακά χωρίς γλουτένη.

*Είτε έχουν προστεθεί συστατικά που βοηθούν στη διατήρηση των ωφέλιμων αποτελεσμάτων του τροφίμου ή τα ενισχύουν περαιτέρω, π.χ. φρουτοποτά ενισχυμένα με πρεβιοτικά, επιπλέον βιταμίνη C και φολικό οξύ.

*Είτε έχει γίνει κάποιος ή κάποιοι συνδυασμοί των παραπάνω, π.χ. μπισκότα εμπλουτισμένα με ω-3 λιπαρά, με περισσότερες φυτικές ίνες, λιγότερα σάκχαρα και μειωμένα κορεσμένα λιπαρά.

*Στα εμπλουτισμένα προϊόντα αυξάνεται η ποσότητα ενός ή περισσότερων θρεπτικών ουσιών, που ήδη υπάρχουν φυσικά στα τρόφιμα, πέρα από τα συνήθη επίπεδά τους. Στα ενισχυμένα προϊόντα προστίθενται θρεπτικές ουσίες ή συστατικά, ένα ή περισσότερα, που κανονικά δεν υπάρχουν στα αρχικά τρόφιμα.

Λειτουργικά συστατικά
Βασικοί στόχοι της κατανάλωσης λειτουργικών προϊόντων είναι η ενίσχυση του οργανισμού και η θετική τροποποίηση των λειτουργιών του, μέσω θρεπτικών κι άλλων συστατικών που προσλαμβάνονται με τα τρόφιμα σε ποσότητες υψηλότερες από εκείνες που φυσιολογικά υφίστανται στη συνήθη διατροφή. Τα συστατικά με αποδεδειγμένα ευεργετική επίδραση χαρακτηρίζονται ως λειτουργικά, βιοενεργά ή βιοδραστικά. Τέτοια, μεταξύ άλλων, είναι διάφορα φυτοθρεπτικά, αντιοξειδωτικά, αμινοξέα, παράγωγα υδατανθράκων, φυτικές ίνες, πρεβιοτικά, μέταλλα, ιχνοστοιχεία, ζωτικά λιπαρά οξέα (π.χ. ω-3) και ορισμένα φιλικά βακτήρια (προβιοτικά).

Το παράδειγμα των πρεβιοτικών: Τα πρεβιοτικά είναι μη πεπτά συστατικά της τροφής, όπως οι β-γλυκάνες, η ινουλίνη και οι ολιγοσακχαρίτες της μανόζης και της φρουκτόζης, που ευνοούν την αύξηση των φιλικών βακτηρίων στο παχύ έντερο. Τα εμπλουτισμένα με τα συστατικά αυτά τρόφιμα συσχετίζονται με καλύτερη υγεία του εντέρου, ενεργοποίηση της ανοσολογικής ανταπόκρισης και μεγαλύτερη απορρόφηση ασβεστίου και σιδήρου.

Ισχυρισμοί υγείας
Πέρα από αυτή καθαυτή τη θρεπτική του αξία (π.χ. εκ φύσεως περιεχόμενο σε βιταμίνες), ένα τρόφιμο χαρακτηρίζεται λειτουργικό όταν αναμένεται βάσιμα ότι μπορεί να παράσχει επιπλέον όφελος στην υγεία του καταναλωτή, εξαιτίας του εμπλουτισμού ή της ενίσχυσής του με συγκεκριμένα συστατικά. Ένα γιαούρτι εμπλουτισμένο με ω-3 λιπαρά, για παράδειγμα, πέρα από την αναμενόμενη ωφέλεια από τα συστατικά που ήδη περιέχει φυσιολογικά (ασβέστιο, πρωτεΐνες κ.ά.), έχει προστιθέμενη υγιεινή αξία, παρέχοντας καρδιαγγειακό όφελος λόγω της προσθήκης των ω-3 λιπαρών, τα οποία δεν περιέχει στην «κανονική» μορφή του. Το επιπλέον αυτό όφελος επιτρέπεται να αναγράφεται πάνω στη συσκευασία του προϊόντος με έναν «ισχυρισμό υγείας», για παράδειγμα ότι «μειώνει τη χοληστερίνη» ή «προστατεύει την καρδιά» ή «ενισχύει το έντερο».

Είναι πραγματικά ωφέλιμα;

Τα λειτουργικά τρόφιμα:

• Δεν δίνονται με συνταγή γιατρού, γιατί είναι πραγματικά τρόφιμα κι όχι φάρμακα.
• Δεν έχουν μαγικές ιδιότητες ούτε άμεσο θεραπευτικό χαρακτήρα.
• Καλύπτουν συγκεκριμένες θρεπτικές και άλλες ανάγκες.
• Καταναλώνονται όπως και τα υπόλοιπα τρόφιμα (μη εμπλουτισμένα).
• Δεν υποκαθιστούν την αναγκαιότητα της υγιεινής και ισορροπημένης διατροφής.
• Συνεισφέρουν σε μια καλύτερη υγεία όταν εντάσσονται σε ένα ποικίλο διαιτολόγιο και συνδυάζονται με τους βασικούς κανόνες της υγιεινής ζωής.
• Η τακτική τους χρήση δεν μπορεί και δεν πρέπει να αποτελεί άλλοθι για την παραμέληση άλλων μέτρων ενίσχυσης της υγείας, όπως π.χ. της άσκησης ή της αποφυγής του καπνίσματος.

Κανείς δεν αμφισβητεί ότι η λήψη όλων των θρεπτικών συστατικών μέσω των κανονικών τροφίμων είναι η προτιμότερη λύση. Σε περιπτώσεις όμως που αυτό δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί μέσω της συνήθους διατροφής, η κατανάλωση λειτουργικών προϊόντων είναι μια ενδεδειγμένη επιλογή, που συνεισφέρει στην επάρκεια και την πληρότητα της θρέψης. Η εξασφάλιση της αναγκαίας θρεπτικής κάλυψης από συμβατικά και λειτουργικά τρόφιμα βοηθάει στην καλύτερη λειτουργία του οργανισμού, στη βελτίωση της υγείας και ενδεχομένως στην πρόληψη κάποιων νοσογόνων καταστάσεων και προβλημάτων υγείας, η εκδήλωση ή η έκβαση των οποίων εξαρτάται από τα επίπεδα πρόσληψης ορισμένων συστατικών. Βεβαίως, υπάρχουν λειτουργικά τρόφιμα που η αποτελεσματικότητά τους είναι μετρήσιμη κι άλλα που η επίδρασή τους είναι μάλλον υποκειμενική. Για παράδειγμα, όταν κάποιο άτομο καταναλώνει λειτουργικά προϊόντα κατά της υψηλής χοληστερίνης, είναι εύκολο να αξιολογήσει την επίδρασή τους με μια απλή εξέταση αίματος, η οποία θα δείξει εάν η χοληστερίνη του μειώθηκε ή όχι. Στον αντίποδα, ο ισχυρισμός κάποιων προϊόντων ότι ενισχύουν το ανοσοποιητικό σύστημα δεν μπορεί να αξιολογηθεί με κάποια αντικειμενική μέτρηση.

Το παράδειγμα της υψηλής χοληστερίνης:
Επίσημες κατευθυντήριες οδηγίες συστήνουν στα άτομα με υψηλά επίπεδα χοληστερίνης αίματος την καθημερινή πρόσληψη 2 γραμμαρίων φυτικών στερολών ή στανολών. Για να πάρουμε όμως αυτή την ποσότητα από τα συνήθη τρόφιμα, θα πρέπει να καταναλώνουμε τεράστιες ποσότητές τους π.χ. 1 κιλό καρύδια περιέχουν μόλις 1,4 γραμμάρια φυτικών στερολών. Επομένως, μια εφικτή και ευκολότερη λύση είναι η κατανάλωση εμπλουτισμένων προϊόντων με φυτικές στερόλες ή στανόλες, όπως μαργαρίνες, επιδόρπια, χυμοί, ροφήματα κ.ά.

Σε ποιους είναι απαραίτητα;
Ανάλογα με το είδος και τα ενδεχόμενα οφέλη του, κάθε λειτουργικό προϊόν καλύπτει διαφορετικές ανάγκες και απευθύνεται σε διαφορετικές καταναλωτικές ομάδες. Για παράδειγμα, σε άτομα με πολύ δραστήριο τρόπο ζωής, άτομα που υποβάλλονται σε δίαιτα αδυνατίσματος ή δεν διατρέφονται καλά, υγιείς ή ασθενείς που είναι αναγκασμένοι να ακολουθούν ειδικά διαιτολόγια με αυξημένη ή μειωμένη πρόσληψη ορισμένων συστατικών, γυναίκες στην εμμηνόπαυση, αθλητές κ.ά. Γενικά, λοιπόν, τα λειτουργικά προϊόντα αποτελούν βοήθημα διατροφικής κάλυψης για άτομα που ενδέχεται να παρουσιάζουν συγκεκριμένες θρεπτικές ελλείψεις ή έχουν πιο αυξημένες ανάγκες σε ορισμένα συστατικά, τα οποία δεν μπορούν ή δεν πρέπει να καλύψουν με αύξηση της ποσότητας των τροφίμων που καταναλώνουν.

Το παράδειγμα του γάλατος: Η αυξημένη πρόσληψη ασβεστίου συμβάλλει αποδεδειγμένα στην πρόληψη της οστεοπόρωσης. Το γάλα αποτελεί μια από τις καλύτερες πηγές ασβεστίου, αλλά τα 1-2 ποτήρια που συνήθως καταναλώνουμε ημερησίως δεν καλύπτουν το σύνολο των αναγκών μας. Πίνοντας όμως γάλα ενισχυμένο με περισσότερο ασβέστιο ή/και εμπλουτισμένο με συστατικά που βοηθούν στην απορρόφησή του (π.χ. βιταμίνη D), προσλαμβάνουμε ό,τι ακριβώς από το συμβατικό γάλα, συν επιπλέον ποσότητες ασβεστίου και άλλων συστατικών. Έτσι, καλύπτουμε ευκολότερα τις ημερήσιες ανάγκες μας και δεν αναγκαζόμαστε να καταναλώσουμε μεγαλύτερες ποσότητες γάλατος ή άλλων γαλακτοκομικών, κάτι που συνεπάγεται μεγαλύτερη θερμιδική πρόσληψη.

Προσοχή: Μέσα από την πληθώρα διατροφικών προϊόντων αλλά και με το βομβαρδισμό των μηνυμάτων γύρω από τη θρεπτική αξία του τάδε ή του δείνα τροφίμου, οι περισσότεροι αισθανόμαστε αμήχανοι, μπερδεμένοι και δεν ξέρουμε τι να πιστέψουμε και τι να προτιμήσουμε. Ωστόσο, είναι απολύτως αποσαφηνισμένο ότι η συστηματική κατανάλωση εμπλουτισμένων ή ενισχυμένων λειτουργικών τροφίμων δεν είναι αναγκαία σε άτομα που δεν χρειάζονται τις επιπλέον ποσότητες συστατικών που προσφέρουν.

Μήπως κρύβουν κινδύνους;
Για τη διασφάλιση των καταναλωτών, ο εμπλουτισμός και η ενίσχυση των τροφίμων με βιταμίνες, ανόργανες ουσίες και άλλα συστατικά που η προσθήκη τους σε υπερβολικές ποσότητες υπάρχει πιθανότητα να συνιστά κίνδυνο, διέπονται από συγκεκριμένο Ευρωπαϊκό Κανονισμό, που βρίσκεται υπό συνεχή αξιολόγηση. Εντούτοις, από τη στιγμή που ο καθένας έχει τη δυνατότητα να αγοράσει λειτουργικά προϊόντα, είτε του είναι αναγκαία είτε όχι, είναι λογικό να εγείρονται ανησυχίες για το κατά πόσο υπάρχει το ενδεχόμενο να αποβούν επιζήμια σε περιπτώσεις υπερκατανάλωσης: η μακροχρόνια υπερβολική πρόσληψη οποιουδήποτε συστατικού, από συμβατικά ή λειτουργικά τρόφιμα ή διαιτητικά συμπληρώματα, μπορεί να διαταράξει τη βιοχημική ισορροπία του οργανισμού ή να έχει τοξικές επιδράσεις, με συνέπεια ανοσολογικές διαταραχές ή προβλήματα υγείας. Προστασία καταναλωτή: Για να κυκλοφορήσει στην ευρωπαϊκή αγορά ένα νέο λειτουργικό τρόφιμο, πρέπει να κατατεθεί στην EFSA πλήρης φάκελος με όλη την επιστημονική τεκμηρίωση για τις δηλούμενες υγιεινές του ιδιότητες (health claims), οι οποίες και ελέγχονται εργαστηριακά. n

Τι πρέπει να προσέχουμε;

*Αναλύουμε τη διατροφή και τον τρόπο ζωής μας, για να προσδιορίσουμε αν έχουμε ανάγκη ή όχι από κάποια συγκεκριμένα συστατικά σε μεγαλύτερες ποσότητες από αυτές που ήδη προσλαμβάνουμε.

*Αξιολογούμε τον «ισχυρισμό υγείας» που συνοδεύει το λειτουργικό προϊόν το οποίο προτιθέμεθα να χρησιμοποιήσουμε και ελέγχουμε ποια ακριβώς συστατικά έχουν προστεθεί (ή αφαιρεθεί) και σε τι ποσοστό.

*Επικεντρωνόμαστε στις αναγραφόμενες διατροφικές αξίες, για να υπολογίσουμε τις συνολικές ποσότητες των συστατικών που θα προσλάβουμε με την κατανάλωσή του.

*Διαβάζουμε όλα τα συστατικά του προϊόντος και όχι μόνο τα ωφέλιμα. Για παράδειγμα, ένα τρόφιμο που έχει εμπλουτιστεί με βιταμίνες, αλλά έχει μεγάλη περιεκτικότητα σε ζάχαρη και λιπαρά, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι και υγιεινό.

*Εάν αναφέρονται συγκεκριμένες συστάσεις χρήσης, τις ακολουθούμε η υπερβολική κατανάλωση δεν προσφέρει επιπλέον οφέλη.

*Δεν καταναλώνουμε την ίδια ημέρα πολλά λειτουργικά τρόφιμα που περιέχουν τα ίδια συστατικά.