Είναι τα πιο αγαπημένα κοσμήματα και τα πιο φορτισμένα με συμβολισμούς. Όταν δεν είναι απλώς αξεσουάρ, εκφράζουν τον έρωτα αλλά και την εξουσία. Δενόμαστε μαζί τους συναισθηματικά, αν προέρχονται από κάποιον αγαπημένο, ή πιστεύουμε ότι μας φέρνουν τύχη και προστασία. Και μερικές φορές ευχόμαστε να μας έκαναν αόρατους, όπως στα παραμύθια...
Oι κυρίες που καμαρώνουν για το δαχτυλίδι με το πετράδι που μόλις τους χάρισε ο αγαπημένος τους ως υπόσχεση αιώνιας αγάπης δεν φαντάζονται ασφαλώς πόσο παλιά είναι αυτή η συνήθεια. Oύτε κι ότι οι προ-προγιαγιάδες τους της εποχής των σπηλαίων, αντί για το συμβολικό «δέσιμο» του δαχτυλιδιού, δένονταν στην κυριολεξία χειροπόδαρα με βραχιόλια από χόρτο ή δέρμα από το μελλοντικό σύζυγο, για να μη το σκάσουν - οι ίδιες ή το πνεύμα τους. Όταν εκείνος βεβαιωνόταν ότι η γυναίκα είχε δεχτεί την τύχη της, την έλυνε και αντικαθιστούσε τα δεσμά με ένα συμβολικό βραχιόλι από αντίστοιχα υλικά, για να ξέρουν και οι υπόλοιποι ότι η κυρία ανήκει αλλού!
Από μια άποψη η ονομασία «χαλκάς», που δίνεται υποτιμητικά στη γαμήλια βέρα, δεν απέχει και πολύ από την έννοια της δέσμευσης που είχαν τα δαχτυλίδια σε άλλους αιώνες και για άλλους σκοπούς: στην αρχαία Ρώμη οι σκλάβοι φορούσαν σιδερένια δαχτυλίδια για να δείχνουν την κατάστασή τους και οι απελευθερωμένοι σκλάβοι ασημένια. Χρυσά δικαιούνταν μόνοι οι ελεύθεροι πολίτες. Αργότερα ο Ιουστινιανός άφησε το ελεύθερο να φορά ο καθένας ό,τι θέλει.
Πάντως η χρήση του δαχτυλιδιού ως συμβόλου του γαμήλιου δεσμού ξεκινά από πολύ παλαιότερα, από τη Βαβυλωνία και την αρχαία Αίγυπτο. O λαός του Νείλου χρησιμοποιούσε τα δαχτυλίδια εδώ και 4.500 χρόνια - πάνω κάτω την ίδια εποχή που οι Τρωαδίτισσες στολίζονταν με τα κοσμήματα του θησαυρού του Πρίαμου, ο οποίος βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Πούσκιν της Μόσχας και περιλαμβάνει 63 χρυσά και 26 ασημένια δαχτυλίδια. Oι αρχαίοι Έλληνες φορούσαν και στο δείκτη τα δαχτυλίδια τους, ενώ οι Ινδοί στον αντίχειρα. Ωστόσο ο παράμεσος, πέραν του να είναι ένα αρκετά βολικό δάχτυλο για να φορά κανείς δαχτυλίδι, πίστευαν ότι συνδέεται μέσω μιας βασικής φλέβας κατευθείαν με την καρδιά, την έδρα των αισθημάτων, και αυτή τη θέση προτίμησαν οι περισσότεροι λαοί.
Η μόδα του δαχτυλιδιού των αρραβώνων πέρασε και στην αρχαία Ρώμη, όπου δεν ήταν παρά ένας κρίκος από βούρλο ή ταπεινό μέταλλο, που φορούσαν στο αριστερό χέρι, κι αργότερα στους Χριστιανούς, που το έφτιαχναν από ό,τι μέταλλο διέθεταν. Το 860 μ.Χ. ο πάπας Νικόλαος έκανε υποχρεωτική για την τέλεση του γαμήλιου μυστηρίου τη βέρα, η οποία μάλιστα έπρεπε να είναι χρυσή, δείχνοντας ότι εκείνος που παντρευόταν τιμούσε μ’ αυτόν τον τρόπο -πληρώνοντάς τη δηλαδή ακριβά- την απόφασή του.
Τον 18ο αιώνα ο ρομαντισμός επένδυσε πολύ στον έρωτα και κατ’ επέκτασιν στα σχετικά αξεσουάρ, δηλαδή τα κοσμήματα. Συχνά τα δαχτυλίδια των ερωτευμένων περιλάμβαναν ένα συνδυασμό από πολύτιμους λίθους, που τα αρχικά των ονομάτων τους σχημάτιζαν με ακροστιχίδα λέξεις όπως «Έρωτας» ή «Αγαπημένος». Στο τέλος του αιώνα ο κοσμηματοπώλης Τσαρλς Λούις Τίφανι δημιούργησε το κλασικό δαχτυλίδι των αρραβώνων, με το ένα και μοναδικό μπριγιάν που δενόταν σε πλατίνα. Όμως ο πραγματικός εμπνευστής της ιδέας ήταν ο αρχιδούκας Μαξιμιλιανός των Αψβούργων, ο πρώτος που χάρισε στην αγαπημένη του Μαρία της Βουργουνδίας ένα διαμαντένιο δαχτυλίδι, αναγορεύοντας το διαμάντι σε κατ’ εξοχήν σύμβολο της συζυγικής πίστης.
Κλασικά σύμβολα αγάπης
Όμως η ερωτική αφοσίωση γέννησε και ένα άλλο «κλασικό» δαχτυλίδι, αυτή τη φορά στην Ιρλανδία του 17ου αιώνα. Εκεί, στο ψαροχώρι Κλάνταγκ, ζούσε ένας νεαρός ερωτευμένος ονόματι Ρίτσαρντ Τζόις. Μαυριτανοί πειρατές τον απήγαγαν και τον πούλησαν σκλάβο σε κάποιον κατασκευαστή κοσμημάτων στην Αλγερία. O Τζόις έμαθε την τέχνη από τον αφέντη του και δούλευε μαζί του, ώσπου απελευθερώθηκε με μια συμφωνία που έκανε για τους σκλαβωμένους υπηκόους του ο Άγγλος βασιλιάς το 1689. Παρόλο που ο Αλγερινός τού ζήτησε να μείνει προσφέροντάς του το χέρι της κόρης του και τη μισή του περιουσία, ο Τζόις γύρισε στο Κλάνταγκ για να βρει την αγαπημένη του που ποτέ δεν είχε ξεχάσει. Εκείνη τον περίμενε ανύπαντρη. O Τζόις έφτιαξε για χάρη της ένα δαχτυλίδι που παρίστανε δυο χέρια τα οποία κρατούσαν ανάμεσά τους μια καρδιά με στέμμα. Η καρδιά συμβόλιζε την αγάπη, τα χέρια τη συντροφικότητα και η κορόνα την αφοσίωση. Το σχέδιο αυτό του δαχτυλιδιού διαδόθηκε και αντιγράφηκε. Κάθε τέτοιο δαχτυλίδι ήταν πολύτιμο οικογενειακό κειμήλιο και πήγαινε από μητέρα σε κόρη. Μάλιστα είχε ένα και η βασίλισσα Βικτωρία. Ένα άλλο κλασικό δαχτυλίδι έρωτα ήταν η τριπλή βέρα με τους «πλεγμένους» κρίκους που προερχόταν από τους Ετρούσκους, αλλά διαδόθηκε ευρέως και στο 15ο αιώνα. Το τριπλό δαχτυλίδι αποτελούνταν από έναν κρίκο απλό και δύο σκαλιστούς ή με πέτρες, συνδεδεμένους με ένα έλασμα. Τη μέρα των αρραβώνων διέλυαν το δαχτυλίδι στα τρία, το ακουμπούσαν πάνω σε μια Βίβλο και στη συνέχεια κάθε μέλος του ζευγαριού έπαιρνε από ένα σκαλιστό δαχτυλίδι και ένας μάρτυρας του αρραβώνα το σκέτο κρίκο. Τη μέρα του γάμου τα τρία κομμάτια ξαναενώνονταν και το δαχτυλίδι δινόταν στη νύφη. Αυτά τα δαχτυλίδια δεν χρησιμοποιούνται πια, αλλά υπάρχει η εκδοχή της βέρας με τους τρεις πλεγμένους κρίκους, σε λευκό, κίτρινο και κόκκινο χρυσάφι, που λάνσαρε ο Καρτιέ στη δεκαετία του ’20 και έκτοτε έχει αντιγραφεί ποικιλοτρόπως.
Ένδειξη πλούτου και εξουσίας
Στην πληθωρική εποχή της Αναγέννησης οι άρχοντες και οι αξιωματούχοι χρησιμοποίησαν το δαχτυλίδι ως ένδειξη εξουσίας, αλλά δεν ήταν οι πρώτοι. Στους προηγούμενους αιώνες όχι μόνο οι ηγεμόνες αλλά ακόμα και οι ιερείς φορούσαν στα δάχτυλα τα σύμβολα του αξιώματός τους. Oι βασιλιάδες σφράγιζαν τις αποφάσεις του με τους μεγαλόπρεπους σφραγιδόλιθους που στόλιζαν τα δαχτυλίδια τους. Ήρθαν όμως εποχές όπου πραγματικά η επιδειξιμανία των πλουσίων έφτασε σε ακραία σημεία. Φορούσαν δαχτυλίδια όχι μόνο σε κάθε δάχτυλο, αλλά και σε κάθε φάλαγγα. Μόνη εξαίρεση, το μεσαίο δάχτυλο. Δεν ξέρουμε ακριβώς το λόγο αυτής της εξαίρεσης, αλλά μια εξήγηση ίσως δίνεται από τις μαρτυρίες των παλιών χειρομαντών: πίστευαν ότι ο μέσος είναι ο «γιατρός» του σώματος, αντιστοιχεί στον Κρόνο και συνδέεται με σημαντικά όργανα, όπως το συκώτι και το έντερο. Πιθανόν προτιμούσαν να μην επιβαρύνουν το σημαντικό αυτό δάχτυλο με τα κοσμήματα για να μη μειώσουν την εξισορροπητική του λειτουργία Δεν είναι όμως μόνο για την κοσμική εξουσία τα δαχτυλίδια. O πάπας της Ρώμης -όπως και οι καθολικοί επίσκοποι και οι καρδινάλιοι- φορούν δαχτυλίδια τα οποία ασπάζονται οι πιστοί. Του πάπα μάλιστα, όποτε ο κάτοχός του πεθαίνει, λιώνεται και ξαναφτιάχνεται από την αρχή για να δοθεί στο διάδοχό του. Τα δαχτυλίδια όμως σήμαιναν και την ενότητα, την ένταξη σε μια ομάδα λίγο ως πολύ αποκλειστική. Για παράδειγμα, πολλά ξένα πανεπιστήμια έχουν ακόμα το «έθιμο» των δαχτυλιδιών που δίνονται σε ειδικές τελετές στους φοιτητές ή τους αποφοίτους ως σύμβολο των πνευματικών προσπαθειών τους και της κοινής κουλτούρας που έλαβαν.
Μαγικά, θεραπευτικά και γούρικα
Εκτός από τα δαχτυλίδια του έρωτα και της εξουσίας, δεν υπάρχει ίσως πολιτισμός που να μην τους προσέδωσε και μαγικές χρήσεις, ως επί το πλείστον συνδεμένες με τις θεραπευτικές δυνάμεις των μετάλλων, των πετραδιών αλλά και των συμβόλων. Πρώτοι οι Αιγύπτιοι τα χρησιμοποιούσαν σαν φυλακτά, ιδίως σε συνδυασμό με τον κόκκινο ίασπι. Η πέτρα με το κόκκινο χρώμα θεωρούνταν ότι προστατεύει μέσω της λεγόμενης «συμπαθητικής μαγείας» τους στρατιώτες από τις πληγές και τις γυναίκες από τις αιμορραγίες. Στο βρετανικό μουσείο του Λονδίνου υπάρχουν πολλά αιγυπτιακά δαχτυλίδια από κάθε είδους πολύτιμα υλικά, τα οποία υποτίθεται ότι απομάκρυναν τη βασκανία και αύξαιναν την προσωπική δύναμη.
Oι Ρωμαίοι, πάλι, φορούσαν δαχτυλίδια για να προστατευτούν από τις μολυσματικές αρρώστιες και τα αφιέρωναν στη θεά Υγεία, ενώ για να προλάβουν τους κολικούς φορούσαν δαχτυλίδια με την εικόνα του Ηρακλή που έπνιγε το λιοντάρι. Oι χριστιανοί σκάλιζαν επάνω τις εικόνες των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού ή τα ονόματα των Μελχιόρ, Βαλτάσαρ και Γασπάρ, των Τριών Μάγων. Σε ένα μίγμα επιρροών από την αρχαία Ελλάδα, τους Αιγυπτίους, τους Κόπτες και τους Εβραίους υπήρχαν δαχτυλίδια με σφραγιδόλιθους που έγραφαν λέξεις όπως ΙΑΩ (από την «ίαση», συνδυάζοντας μαζί το Α και το Ω ), Ιησούς, Αδωναΐ και διάφορα άλλα, με παραστάσεις όπως το φίδι που τρώει την ουρά του και τα φορούσαν για να προστατεύονται από τις αρρώστιες και τη βασκανία.
Στην Αγγλία η χρήση των θεραπευτικών δαχτυλιδιών διήρκεσε πολλά χρόνια. Τον 14ο αιώνα ο βασιλιάς Εδουάρδος ο Γ' έδινε πέντε σελίνια στον ιερέα της Αυλής κάθε Μεγάλη Παρασκευή για να φτιάξει δαχτυλίδια «ειδικά» για την αντιμετώπιση της κράμπας. Και μέχρι το 17ο αιώνα οι Άγγλοι μονάρχες παράγγελναν δαχτυλίδια από χαλκό ή ψευδάργυρο για την ποδάγρα και τους ρευματισμούς τους.
Ακόμα και στις παραδόσεις των λαών το δαχτυλίδι έπαιζε σημαντικό ρόλο ως γούρι ή ως μαντικό μέσον. Στην πατρίδα μας στο έθιμο του κλήδονα τις παραμονές του Αϊ- Γιαννιού, ήταν ένα από τα αντικείμενα που έβαζαν στο πιθάρι με το αμίλητο νερό, για να βρουν ποιον θα παντρευτούν. Ας μην ξεχνάμε ακόμα ότι ένα δαχτυλίδι χωρίς πέτρα κρεμασμένο από ένα σπάγκο ή κλωστή μπορεί να γίνει αυτοσχέδιο εκκρεμές για τους επίδοξους ραβδοσκόπους. Όσο για τα γούρια, μπορεί κανείς να επιλέξει το τυχερό του δαχτυλίδι με βάση τη διαίσθηση ή να βρει κάποιο με την τυχερή πέτρα του ζωδίου του. Μπορεί το συναισθηματικό δέσιμο που έχει μ’ εκείνον που του χάρισε το δαχτυλίδι να λειτουργεί μετατρέποντάς το σε φυλακτό. Υπάρχουν ακόμα και τα τυχερά δαχτυλίδια, που βασίζονται σε διάφορες παραδόσεις, όπως το φενγκ σούι. Ό,τι και να είναι, ο τέλειος κύκλος που συμβολίζει το αέναο και το αδιάρρηκτο θα λειτουργεί πάντα μαγικά πάνω στα χέρια των ανθρώπων.
Μύθοι και παραμύθια
Τα παραμύθια έχουν μέσα τους περισσότερα δαχτυλίδια κι από κοσμηματοπωλεία. Όμως τα παραμυθένια δαχτυλίδια έχουν αξία πολύ μεγαλύτερη κι από το πιο ζηλευτό κόσμημα μιας Ινδής μαχαρανής ή μιας κυρίας πολυεκατομμυριούχου, καθώς είναι μαγικά και πραγματοποιούν όλες τις επιθυμίες! Μπορούν να κάνουν τον ήρωα αόρατο, να κατασκευάσουν αστραπιαία μια ολόκληρη πόλη, να χωρίσουν σωρούς από στάρι ή να εμφανίσουν ένα τραπέζι γεμάτο φαγητά. Άλλα πάλι αλλάζουν χρώμα ειδοποιώντας τον κάτοχό τους για έναν κίνδυνο. Υπάρχουν ωστόσο κι εκείνα που φέρνουν συμφορές, όπως εκείνο που δίνει μια κακή μάγισσα σε μια όμορφη κόρη κάνοντάς την να πέσει σε ύπνο βαθύ σαν θάνατο μόλις το φορέσει - για να ξυπνήσει όταν το γενναίο πριγκιπόπουλο της το τραβήξει από το δάχτυλο και λύσει τα μάγια Ακόμα πιο παλιά από τα δαχτυλίδια των παραμυθιών είναι τα δαχτυλίδια των μύθων.
* O σοφός βασιλιάς Σολομών «διάβαζε» πάνω στο πετράδι του δαχτυλιδιού του ποια ήταν η σωστή απόφαση να πάρει κάθε φορά, σαν σε κρυστάλλινη σφαίρα.
* O τύραννος της Σάμου Πολυκράτης πέταξε το αγαπημένο του δαχτυλίδι στη θάλασσα, για να λυπηθεί με την απώλεια και να μην τραβά το φθόνο των θεών για τον πλούτο και τη δύναμή του. Ένα ψάρι κατάπιε το δαχτυλίδι, ένας ψαράς πούλησε το ψάρι στο παλάτι κι ο βασιλιάς βρήκε το δαχτυλίδι στο πιάτο του. Ήταν ο οιωνός για τις συμφορές που επρόκειτο να τον βρουν, με κατάληξη την αιχμαλωσία και το θάνατό του.
* O Προμηθέας φορούσε ένα δαχτυλίδι που ήταν φτιαγμένο από τα χέρια του ίδιου του Δία. O βασιλιάς των θεών τιμώρησε τον ημίθεο Προμηθέα, που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την έδωσε στους ανθρώπους, αλυσοδένοντάς τον στον Καύκασο. Ένας αετός τού έτρωγε κάθε μέρα το συκώτι, το οποίο ξαναγινόταν τη νύχτα, για να διαιωνίζεται το μαρτύριο. O Ηρακλής τον απελευθέρωσε και ο Δίας τον εξανάγκασε να φορά ένα δαχτυλίδι φτιαγμένο από τις αλυσίδες του και με ένα κομμάτι από το βράχο αντί για πετράδι.
* O Γύγης, στο μύθο που αναφέρει ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» του, έγινε τύραννος της Λυδίας στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. χάρη σε ένα δαχτυλίδι που, όταν το έτριβε, του πραγματοποιούσε κάθε επιθυμία. O Γύγης δέχτηκε την πρόκληση του προηγούμενου ηγεμόνα να κρυφτεί και να δει γυμνή τη γυναίκα του δεύτερου, κι όταν εκείνη τον αντιλήφθηκε, αξίωσε να μονομαχήσει με τον άντρα της. O Γύγης σκότωσε τον άρχοντα και πήρε και τη θέση του και την πανέμορφη γυναίκα του.
* Μυθικό και μεγαλειώδες είναι το δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν, που αποθεώθηκε με την ομώνυμη όπερα του Βάγκνερ. Σύμφωνα με το μύθο αυτό της βόρειας παράδοσης, το δαχτυλίδι το είχε πάρει ένας δαιμονικός νάνος από τα κύματα του Ρήνου και ήταν καταραμένο. O ήρωας Ζίγκφριντ προσπάθησε να το επιστρέψει στα πνεύματα του νερού, αλλά σκοτώθηκε. Στο τέλος, η Βαλκυρία Βρουνχίλδη ξανάριξε το δαχτυλίδι στο Ρήνο.
