Συνέντευξη στη Γεωργία Οικονόμου

Ομολογώ πως σ΄ αυτήν την συνέντευξη πήγα κάπως σφιγμένη. Οντας κλασική φιλόλογος, η χημεία μου φάνταζε πάντα ως κάτι το ακαταλαβίστικο και πολλές φορές αποκρουστικό. Ποτέ δεν μπόρεσα να αποστηθίσω ούτε ένα τύπο χημικής ένωσης και τα ελάχιστα εργαστηριακά πειράματα που κάναμε στο σχολείο τα θεωρούσα κάτι σαν ανεξήγητα μαγικά.

Όλα αυτά ανατράπηκαν όταν γνώρισα τον κύριο Αλέξανδρο Σταυρόπουλο με αφορμή το βιβλίο του, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις του Ευγενιδείου Ιδρύματος, «Η Ζωή σε επίπεδο Μορίων». Τον συνάντησα στο ερευνητικό κέντρο Βιορύλ του οποίου είναι ιδρυτής και πρόεδρος και ομολογώ πως με κέρδισε από την πρώτη στιγμή με τη βαθιά του θυμοσοφία και τη λατρεία που θρέφει για την επιστήμη του.

Η συζήτησή μας ξεκίνησε με επίκεντρο το εξαιρετικό βιβλίο του, όμως ασυναίσθητα επεκτάθηκε γύρω από το μεγάλο «μύθο» της Χημείας και φώτισε πολλές πτυχές της παρεξηγημένης αυτής από πολλούς έννοιας.

Γιατί αντιπαθούμε τη χημεία;
Γιατί, η χημεία έχει ταυτισθεί με τη ρύπανση, τα δηλητήρια, την κακή διατροφή.
Ο αμύητος, όταν μιλάει για χημεία, συνήθως αναλογίζεται περίεργες γυάλινες συσκευές, πολύχρωμα υγρά, ατμούς, αναθυμιάσεις, δυσοσμίες, πολεμικά αέρια - ακόμα, στο μνημονικό του βρίσκονται μισητοί χημικοί τύποι, που ίσως κάποτε τον βασάνισαν για να τους αποστηθίσει. Έτσι και μόνον η λέξη «χημικά» δημιουργεί απέχθεια και φόβους. Ίσως γι’ αυτό να ευθύνεται και το εκπαιδευτικό σύστημα, που από τις ρίζες του διαχωρίζει τη χημεία από την καθημερινή ζωή, από τον ίδιο τον εαυτό μας και το περιβάλλον μας.

Είναι «αμύητος» ο μέσος άνθρωπος;
Ναι, γιατί δεν διδαχτήκαμε να παρατηρούμε όλα τα θαυμαστά που υπάρχουν γύρω μας και που η καθημερινότητα τα έχει μετουσιώσει σε αυτονόητα. Πόσοι από εμάς διερωτήθηκαν: πώς φυτρώνει ένα χορτάρι, πώς δημιουργείται ένα λουλούδι, μια πεταλούδα, ένα παιδί. Πόση απίθανη χημεία κρύβεται πίσω από τις μεταβολές αυτές. Πώς παράγονται όλ’ αυτά τ’ αγαθά που χρησιμοποιούμε καθημερινά, αφού καθετί που τρώμε, πίνουμε, αναπνέουμε, μυρίζουμε, αγγίζουμε, αλλά κι αυτό το ίδιο το σώμα μας είναι μόρια «χημικά». Όλοι συνηθίσαμε να βλέπουμε τον εαυτό μας σαν το απλό είδωλο, που εμφανίζεται στον καθρέφτη, και τίποτ’ άλλο. Πόσο αληθινό, όμως, πόσο αντικειμενικό είναι αυτό;

Παντού κρύβεται η χημεία;
Ναι, ακόμη και στη συναισθηματική μας ζωή, η διάθεση μας κάθε στιγμή μεταφράζεται σε ουσίες που εκκρίνονται από τα κύτταρά μας και τα σωματικά υγρά που τις μεταφέρουν. Η ακριβής σύσταση αυτών μας κάνει βίαιους ή πράους, αισιόδοξους ή απαισιόδοξους, χαρούμενους ή θλιμμένους. Το ανθρώπινο κορμί είναι ένα ολοκλήρωμα υγρών μέσα στο οποίο κυκλοφορούν, ανάμεσα στα κύτταρα που τα περικλείουν, οι ορμόνες, οι νευροδιαβιβαστές, τα μόρια των εκάστοτε διαθέσεων μας.

Παρόλο που σπούδασα χημεία, χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια εμπειρίας, για ν’ αντιληφθώ την τελειότητα του χημικού αυτού εργαστηρίου, που κρύβεται μέσα στο ίδιο το κορμί μας: τις μυριάδες χημικές αντιδράσεις που πραγματοποιούνται συνεχώς μέρα και νύχτα. Η ανάσα μας, οι παλμοί της καρδιάς μας, η πάχυνση ή το αδυνάτισμα, η σκέψη, η μάθηση, η δραστηριότητα ή η αδράνεια, η χαρά και η λύπη, η αισιοδοξία και η απαισιοδοξία, οι έρωτές μας, οφείλονται ακριβώς σ’ αυτές τις αντιδράσεις.

Μπορείτε να μας ανατρέψετε κάτι που όλοι θεωρούμε φυσιολογικό;
Θεωρούμε τόσο φυσικό, το ότι σ’ όλη μας τη ζωή το σώμα μας διατηρείται ζεστό, στους 36,5° βαθμούς, ούτε παραπάνω ούτε παρακάτω -εκτός αν είμαστε άρρωστοι - ώστε ποτέ δεν διερωτηθήκαμε: πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος θερμοστάτης ακριβείας; Όλοι ξέρουμε ότι χρειάζεται κάποια προσπάθεια και προσοχή για να θερμάνουμε και να διατηρήσουμε ζεστό σε σταθερή θερμοκρασία - έστω και για μερικές ώρες - π.χ. ένα φλιτζάνι νερό. Κάθε μέρα ξυριζόμαστε, κάθε τόσο κόβουμε τα μαλλιά μας, τα νύχια μας, κι αυτά συνεχώς αναπαράγονται, για να μην αναφέρω αυτά που δεν αντιλαμβανόμαστε: τα πενήντα εκατομμύρια κύτταρα, που ανά δευτερόλεπτο σε κάθε άνθρωπο πεθαίνουν και αντικαθίστανται με ισάριθμα καινούρια, καταπληκτικά πανομοιότυπα αυτών που πέθαναν. Ακόμα πιο δύσκολα συνειδητοποιούνται άλλες, πιο αυλές ίσως εκδηλώσεις, όπως η δημιουργία της σκέψης, της γνώσης, της συγκίνησης, του έρωτα.

Ο έρωτας είναι κυριολεκτικά χημεία ;
Βέβαια, χωρίς οξείδιο του αζώτου (ΝΟ), δεν υπάρχει ερωτική ζωή. Πρόκειται για την ίδια ουσία που ανήκει στους ρυπαντές της ατμόσφαιρας. Επειδή πρόκειται για δηλητήριο ο οργανισμός το παράγει στιγμιαία, εκτελεί τον προορισμό του για παράδειγμα τη στύση, και το αδρανοποιεί.

Ζούμε σ΄ έναν κόσμο χημικό δηλαδή;
Και βέβαια. Οτιδήποτε αντικρίζουμε στον κόσμο αυτόν έχει άμεση σχέση με τη χημεία. Μια απλή παρατήρηση των καθημερινών αντικειμένων, μας επιβεβαιώνει ότι η χημεία επηρεάζει καθημερινά και περισσότερο τη ζωή μας. Έναν κόσμο από πυρηνικά απόβλητα, κοιτάσματα πετρελαίου, φάρμακα, αναισθητικά, βιταμίνες, ορμόνες, αντισυλληπτικά, φυτοφάρμακα, εντομοκτόνα, πρόσθετα των τροφίμων, λιπάσματα, απορρυπαντικά, πλαστικά, ελαστικά, βερνίκια, εκρηκτικά, χρώματα, αρώματα, καλλυντικά, κράματα μετάλλων, αλλά και ρυπαντές. Οι ικανότητες του σημερινού χημικού δεν είναι δυνατόν να συγκριθούν μ’ αυτές που διαθέτει και ο απλούστερος ακόμα μικροοργανισμός ή, έστω, ένα από τα έξι τρισεκατομμύρια κύτταρα, που συνι¬στούν τον ίδιο τον οργανισμό του.

Ποια χημική βιομηχανία θα μπορούσε κατ’ ελάχιστον να συγκριθεί με το πολύπλοκο εργοστάσιο ενός φυτικού κυττάρου, που αθόρυβα, λιτά, διακριτικά, χωρίς να ρυπαίνει το περιβάλλον, χωρίς απάνθρωπες εγκαταστάσεις και κλιβάνους και καμινάδες, μεταμορφώνει τις ηλιαχτίδες και τα ακατάστατα μόρια του αέρα και του νερού σε ζωογόνο οξυγόνο και σε αρμονία, τάξη, χρώματα, αρώματα, αλλά και σε ουσίες χρήσιμες για την καταπολέμηση των ασθενειών: τις φαρμακευτικές ουσίες του φυτικού βασιλείου, κυριότερη πηγή των περισσότερων φαρμάκων.

Τι έχετε να πείτε στους πολέμιους των εφαρμογών της Χημείας στην καθημερινότητά μας;

Από τα δυσάρεστα επακόλουθα των ανθρώπινων υπερβολών, επωφελήθηκε μια νέα τάξη ανθρώπων: οι «Ηρακλείς», για την προστασία του περιβάλλοντος. Επιστροφή στη φύση λένε. Επιστροφή όμως, απολαμβάνοντας όλα τ’ αγαθά που η τεχνολογία τους χάρισε ή, έστω, κάπως λιγότερα, όπως διακριτικά διατείνονται. Ίσως θα έπρεπε να τεθεί σ’ αυτούς, τους υπερβολικούς, το δίλημμα της επιλογής ανάμεσα στη μοναχική ζωή σ’ ένα έρημο βουνό, πολύ κοντά στην απόλυτη ελευθερία, και στην απόλαυση των αγαθών που η τεχνοκρατική κοινωνία τους παρέχει. Τα θέλουν όμως όλα. Αποδεκτά τα βιομηχανικά αγαθά, η ευημερία, οι ανέσεις, αλλά και αιτήματα να σταματήσει η παραγωγή τους. Πόση αντίφαση υπάρχει στις υπερβολικές και ακραίες αυτές θέσεις;
Πραγματικά, μένει κανείς πολύ σκεπτικός όταν παρατηρεί τις μαζικές εκδηλώσεις αυτών των ομάδων από νεαρά κυρίως άτομα και των δύο φύλων. Διαδηλώνουν φτάνοντας πάνω στα πολύβοα, ρυπογόνα μηχανάκια τους. Μαζί τους και οι κοπέλες, που μαίνονται ενάντια σ' όλους, αφού έχουν κάνει άφθονη χρήση αεροσόλ και αποσμητικών. Κανείς άραγε απ’ αυτούς δεν γνωρίζει τις συνέπειες από το φαινόμενο του «θερμοκηπίου» ή αν η ζώνη όζοντος, που μας προστατεύει από τις υπεριώδεις ακτινοβολίες, εξαφανιστεί; Το πιο πιθανό όμως είναι να τσουρουφλιστούμε, οπότε και η ζωή στη Γη θα σβήσει.

Τα ίδια αυτά παιδιά περικυκλώνουν κάποτε τα πυρηνικά εργοστάσια που παράγουν την ηλεκτρική ενέργεια χωρίς να δημιουργούν καυσαέρια. Αυτοί οι καταναλωτές τόσης ενέργειας και τόσων αγαθών, αγνοούν ότι, αν δεν υπήρχε πυρηνική ενέργεια (στον ευρωπαϊκό χώρο ικανοποιεί περισσότερες από τις μισές ενεργειακές ανάγκες), η οποία δεν δημιουργεί καυσαέρια, θα ρυπαίναμε την ατμόσφαιρα πολύ περισσότερο, καίγοντας μαζούτ και κάρβουνο, και η τιμή του πετρελαίου και των φυσικών αερίων διαρκώς θ’ ανέβαινε και θα είχε οδηγήσει σε κρίση και στερήσεις.

Περικυκλώνουν τα πυρηνικά εργοστάσια γιατί όλοι θυμόμαστε το Τσέρνομπιλ...

Κοιτάξτε, όλα αυτά τα έντυπα που ασέλγησαν με την ευκαιρία του Τσερνομπίλ, όλοι αυτοί οι κοντυλοφόροι που βγήκαν από την αφάνεια με την ευκαιρία του σκιάχτρου της ραδιενέργειας, γιατί δεν ανέφεραν, αν ξέρουν, το μεγάλο ρίσκο που η κοσμική κληρονομιά του πλανήτη μας κληροδότησε: το ραδιενεργό ραδόνιο, μια από τις λιγότερο στο ευρύ κοινό γνωστές φυσικές καρκινογόνες ουσίες, είναι η λεγόμενη ακτινοβολία που ιονίζει το έδαφος και την ατμόσφαιρα. Προέρχεται από δύο πηγές, από το διάστημα - με την κοσμική ακτινοβολία - και από τα φυσικά ραδιενεργά στοιχεία που βρέθηκαν πάνω στην επιφάνεια της Γης τη στιγμή της δημιουργίας της. Σ’ αυτή περιλαμβάνονται: το ραδιενεργό κάλλιο, το ουράνιο, το θόριο, μαζί με πολλά άλλα, που προέρχονται από τη διάσπαση άλλων ραδιενεργών υλικών.

Τι είναι δηλαδή το ραδόνιο;

Το ραδόνιο είναι ένα ραδιενεργό αέριο, διαχέεται συνεχώς από το έδαφος προς την ατμόσφαιρα, όπου και αποικοδομείται, αφήνοντας απογόνους διάφορα ραδιενεργά προϊόντα που δεν είναι όμως αέρια. Τα τελευταία φωλιάζουν στα οικοδομικά υλικά κι από εκεί στις κορυφές των πνευμόνων και ακτινοβολούν στους ιστούς μας.Ποιος φρόντισε μέχρι σήμερα να δημιουργήσει στο σπίτι του τις προϋποθέσεις να μη μολύνεται από τα φυσικά αυτά ραδιενεργά υλικά;

Τι εύχεστε για το μέλλον;

Εύχομαι ο άνθρωπος ν’ αποκαταστήσει γύρω του την ισορροπία που διατάραξε, στηριζόμενος σ’ ένα καινούριο περιβαλλοντολογικό ήθος, που θα έχει σαν στόχο τη διαμόρφωση φυσικού περιβάλλοντος με ανθρώπινη συμμετοχή. Να γίνει ο συνειδητός προστάτης, ο φύλακας της ζωής πάνω στον πλανήτη, ακριβώς γιατί θα γνωρίζει να το χειρίζεται, αλλά και θα κατέχει βαθύτερα τους μηχανισμούς λειτουργίας του. Τέλος εύχομαι τα νέα παιδιά ν’ ανακαλύψουν τη γοητεία που οι Φυσικές Επιστήμες περικλείουν, για τη δική τους ευτυχία και το καλό του τόπου.

* Ο κ. Σταυρόπουλος ασχολείται με την εφαρμοσμένη έρευνα στη βιοτεχνολογία και στη βιοχημεία των φυσικών προϊόντων στους τομείς της οικολογικής γεωργίας, της βιολογικής φυτοπροστασίας και της παραγωγής υγιεινών τροφίμων, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Διετέλεσε καθηγητής στο Τμήμα Τεχνολογίας και Παραγωγής του Πανεπιστημίου Πειραιώς, ενώ κατά τη διάρκεια της μακράς θητείας του στους χώρους της έρευνας και της παιδείας έχει αναπτύξει πλούσιο συγγραφικό έργο.