Η ζωή του Ιωάννη Αλταμούρα συμπυκνώνει όλα εκείνα τα στοιχεία που κάνουν μια αφήγηση συναρπαστική. Αλλά και ολόκληρη η οικογένεια Αλταμούρα, με κεντρικό πρόσωπο τη Σπετσιώτισσα Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα, που έτσι κι αλλιώς την περιβάλλουν μύθοι και θρύλοι, είναι μυθιστορηματική.
Δεν είναι τυχαίο ότι η Ρέα Γαλανάκη, εμπνευσμένη από αυτήν τη θρυλική γυναίκα, που ντύθηκε άνδρας για να σπουδάσει ζωγραφική στα μισά του 19ου αιώνα, έγραψε το βιβλίο «Ελένη ή ο Κανένας» (εκδ. Αγρα).
Ο Ιωάννης Αλταμούρας ήταν ένας σπουδαίος ζωγράφος, θαλασσογράφος, αναγνωρισμένος και ακριβοπληρωμένος στην εποχή του. Αν ζούσε, γιατί το νήμα της ζωής του κόπηκε στα 26 του χρόνια, θα εξελισσόταν στον πρώτο μεγάλο Ελληνα ιμπρεσιονιστή.
Μια έκθεση, στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς), από 31 Μαρτίου έως 22 Μαΐου, και μια έκδοση, καρπός δωδεκαετούς δουλειάς της ιστορικού τέχνης Ελένης Κυπραίου, έρχονται να μας θυμίσουν, αλλά και να μας γνωρίσουν, τον ζωγράφο Ιωάννη Αλταμούρα μέσα στο οικογενειακό του περιβάλλον.
Η αναδρομική του, η πρώτη μεγάλη, με έργα που βγαίνουν για πρώτη φορά στο φως από το σπίτι των απογόνων, πλαισιώνεται από έργα της μητέρας του Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα, του πατέρα του Φραντσέσκο Σαβέριο Αλταμούρα, και του αδελφού του Αλέξανδρου. Εμπλουτίζεται με ντοκουμέντα, σημειώσεις, έγγραφα, αντικείμενα, προβολές.
Την πρώτη του παραγγελία, ο Ιωάννης Αλταμούρας είχε πάρει από τον βασιλιά Γεώργιο Α'. Ο τελευταίος διέκρινε το ταλέντο του νεαρού ζωγράφου και του έδωσε υποτροφία στη Βασιλική Ακαδημία της Κοπεγχάγης. Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης, επιστρέφοντας από τη Δανία το 1876, ο επιτυχημένος ζωγράφος, παρότι 24 ετών, αλλά άρρωστος από φυματίωση, δώρισε στον βασιλιά δύο έργα του. Η Ελένη Κυπραίου εντόπισε στη Δανία τις φωτογραφίες των έργων αυτών, τα οποία ανήκουν στη Συλλογή Τατοΐου. Υστερα από αίτησή της δεν αποκλείεται να τα δούμε στην έκθεση, όπως και δύο έργα του Δανού δασκάλου του, Καρλ Φρέντερικ Σόρενσεν.
Πώς όμως βρέθηκε στη βασιλική αυλή ο Ιωάννης Αλταμούρας; Η απάντηση είναι ο μισός θρύλος της πολυκύμαντης οικογένειάς του. Η μητέρα του, Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα, έχοντας επιστρέψει απογοητευμένη και πικραμένη από την Ιταλία, το 1855, έπρεπε να εργαστεί, και δίδασκε ζωγραφική στη βασίλισσα Ολγα. Για εκείνη όλα ξεκίνησαν από τις Σπέτσες, όπου γεννήθηκε, και εκεί τελείωσαν, το 1900 με τον θάνατό της.
Ο πατέρας της, ο θαλασσομάχος Ιωάννης Μπούκουρας, ο οποίος έδωσε τα πλοία του για την Επανάσταση του 1821, στήριξε την Ελένη στις επιλογές της: τη συνόδευσε στη Φλωρεντία για να σπουδάσει καλές τέχνες. Εκείνη ντύθηκε άνδρας, γιατί απαγορευόταν η φοίτηση γυναικών. Οι καρποί της γνωριμίας της με τον πετυχημένο ζωγράφο, γαριβαλδινό επαναστάτη και εξόριστο στη Φλωρεντία Σαβέριο Αλταμούρα ήταν τρία (εξώγαμα) παιδιά: Ιωάννης, Σοφία και Αλέξανδρος. Ασπάστηκε τον καθολικισμό για να την παντρευτεί.
Εγκατάλειψη
Υστερα από έξι χρόνια κοινής ζωής, εκείνος την εγκατέλειψε για τη ζωγράφο Τζέιν Χέι, κρατώντας τον Αλέξανδρο, έξι μηνών. Η πρώτη Ελληνίδα ζωγράφος μετά την Επανάσταση, μαζί με τα άλλα παιδιά της, επέστρεψε στην Αθήνα, στο σπίτι των γονιών της, στην οδό Γέροντα στην Πλάκα. Η ίδια έδωσε τα πρώτα μαθήματα στον γιο της.
Η τύχη όμως δεν ήταν με το μέρος τους. Η Σοφία πέθανε από φυματίωση το 1874, το ίδιο και ο Ιωάννης το 1878, δύο χρόνια αφότου επέστρεψε άρρωστος από τη Δανία στο αρχοντικό των Σπετσών. Πώς να αντέξει κανείς τόσο πόνο. Οι θρύλοι μιλούν για μαγγανείες. Κάποια σημειωματάρια με μαγγανείες της, με ωραία γράμματα και κολλημένα χαρτάκια με σχόλια και ποιήματα, θα παρουσιαστούν στην έκθεση.
Λένε επίσης ότι είχε τρελαθεί κι έκαψε τα έργα της. Σύμφωνα με την Ελένη Κυπραίου, κάτι τέτοιο δεν ευσταθεί. «Ζούσε πουλώντας έργα, είτε δικά της είτε του Ιωάννη. Κατ' εμέ τα έργα κάηκαν μετά τον θάνατό της, το 1900, όταν μπήκαν συγγενείς και έκαψαν πράγματα, μαζί και έργα, καθαρίζοντας το σπίτι των Σπετσών».
Ωστόσο, μέχρι και σήμερα το σπίτι αυτό διατηρεί την ατμόσφαιρα της εποχής: πολλές φωτογραφίες, ειδικά του Ιωάννη, σε όλες τις ηλικίες, της ίδιας, από τότε που ήταν νέα και ωραία μέχρι το τελευταίο σκίτσο του εαυτού της, μισοσβησμένο, μπροστά σε καθρέφτη.
Η «Απελπισία» της μάνας
«Αυτή η θλιμμένη γυναίκα διάβαζε και απήγγειλλε αρχαίους ποιητές όπως εμείς διαβάζουμε εφημερίδα» έγραφε ο Σαβέριο Αλταμούρα για την Ελένη. Εκείνη ζωγράφισε την «Απελπισία», ένα από τα έργα της που θα δούμε στην έκθεση (συνολικά 7 λάδια και 6 σχέδια από το λεύκωμα με τις σπουδές της πάνω σε έργα Τιτσιάνο κ.ά.) Σε μια αυτοπροσωπογραφία της, που έστειλε στη μητέρα της από τη Φλωρεντία, είναι ντυμένη με στολή μοναχού, έχει κουρεμένα ανδρικά μαλλιά και φορά βέρα.
Εστειλε κι ένα πορτρέτο της μητέρας της, με την επιγραφή: «Με έκανε και την έκανα». Θα δούμε επίσης ένα πορτρέτο της ίδιας της Ελένης διά χειρός Σαβέριο. Ο Αλέξανδρος, κατώτερος ζωγράφος, εκπροσωπείται με τέσσερα έργα. Κάποια στιγμή, μετά τον θάνατο όλων, επέστρεψε στις Σπέτσες, διεκδικώντας, ακόμη και δικαστικά, τα λεηλατημένα έργα του αδελφού του. Σύμφωνα με την έρευνα, κέρδισε κάποια, αλλά δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία.
Επιστολές
Επιστολές του Καποδίστρια, που θα δειχτούν στην έκθεση, ανακοινώνουν στον πατέρα της Ελένης, Ιωάννη Μπούκουρα, ότι του δίνεται ο τίτλος του πλοιάρχου και ένα αμύθητο ποσό προκειμένου να ξαναποκτήσει ό,τι προσέφερε για την Επανάσταση του `21. Εκείνος αρνήθηκε, όπως έκανε και στην παρόμοια πρόταση του Οθωνα.
90% ΑΓΝΩΣΤΑ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Η θάλασσα σε όλο της το μεγαλείο
Τα έργα της έκθεσης «Ιωάννης Αλταμούρας. Η ζωή και το έργο του» είναι κατά το 90% σχεδόν άγνωστα. Τα υπόλοιπα προέρχονται από την Εθνική Πινακοθήκη (26 από τα 45 που κατέχει, ανάμεσά τους το ωραιότερο έργο του Αλταμούρα, «Το λιμάνι της Κοπεγχάγης») και άλλες συλλογές.
Τα περισσότερα από τα διακόσια περίπου έργα, μικρά και μεγάλα, λάδια, σχέδια και ακουαρέλες, που θα παρουσιαστούν, βγαίνουν για πρώτη φορά στο φως χάρη στους απογόνους: δύο μικρανιψιές της Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα, κόρες του γιατρού, καθηγητή και συλλέκτη Θόδωρου Δημητριάδη, ο οποίος άφησε ρητή εντολή να μην πουλήσουν ποτέ έργα, έστω κι αν φτωχύνουν.
Πρόκειται για έργα όλης της οικογένειας. Η πλειονότητα βέβαια ανήκει στον Ιωάννη Αλταμούρα, ο οποίος ελληνοποίησε το όνομά του βάζοντας την κατάληξη «s» στο τέλος (Altamouras). Τα έργα του δημιουργήθηκαν σε διάστημα δέκα ετών.
«Παρότι ήταν νέος, πέθανε στα 26 του, ζωγράφιζε μόλις δέκα χρόνια, τα πέντε τελευταία ήταν τα ωριμότερα, το έργο του είναι πολύ μεγάλο και σπουδαίο» λέει η Ελένη Κυπραίου, η οποία ανακάλυψε και έργα βάζοντας αγγελία σε εφημερίδες.
Ετσι βρέθηκε ένα άγνωστο έργο, το «Ψαράς στο Μπόνχαλμ», στη βόρεια Δανία, όπου, στο πανέμορφο ψαροχώρι Σκάγκεν, ο ζωγράφος συμμετείχε σε μια ομάδα Δανών προ-ιμπρεσιονιστών και ιμπρεσιονιστών καλλιτεχνών. Η φύση και η θάλασσα ήταν το πάθος και η έμπνευσή τους.
Ο Αλταμούρας ζωγράφισε τη θάλασσα σε όλο της το μεγαλείο, ξεφεύγοντας όμως από την ακαδημαϊκή διδασκαλία. Η έρευνα στη Δανία αποκάλυψε ότι ζωγράφισε και προσωπογραφίες - μία αυτοπροσωπογραφία του χάρισε στο Μουσείο Σκάγκεν.
Σε σύγκριση με τον Βολανάκη, «ο οποίος κτίζει τα καράβια, ο Αλταμούρας, λέει η Κυπραίου, βάζει τα καράβια να στέκονται, σαν να πετάνε, χαμηλώνοντας τον ορίζοντα». Στη Δανία, ο Αλταμούρας συνδύασε το ελληνικό φως με τις ιδιαιτερότητες της βόρειας θάλασσας. Αναγνωρίστηκε και επιβεβαιώθηκε. Συγχρόνως υπήρξε ωραίος, με επιτυχίες ως άνδρας.
Η έκθεση αποτελεί ένα μικρό σκηνικό, αναβιώνοντας την ατμόσφαιρα του σπιτιού των Αλταμούρα στις Σπέτσες.
Βιβλία
Επιπλα, η βιβλιοθήκη με σημαντικά φιλοσοφικά και λογοτεχνικά βιβλία της Ελένης, τραπεζάκια, χαλιά, προσωπικά αντικείμενα και φωτογραφίες θα μεταφερθούν για να ζωντανέψουν το περιβάλλον της Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα, ειδικά στον πρώτο χώρο της έκθεσης, αφιερωμένο σε εκείνη και στον πατέρα της, με τη φροντίδα των Φοίβου Κυπραίου και Ηλία Αντωνίου, ειδικευμένων στην εφαρμογή εκθέσεων.
Ανάμεσα σε άλλα που θα πλαισιώσουν αυτή την ξεχωριστή έκθεση θα είναι έγγραφα, αλληλογραφία, αλλά κι ένα χαρτονόμισμα των χιλίων δραχμών, του 1935, που απεικονίζει την «Κόρη των Σπετσών», έργο της Ελένης.
Σε τρία μικρά βίντεο, η Ρέα Γαλανάκη θα μιλά για τη θρυλική ηρωίδα της, δύο κυρίες, απόγονοι των Αλταμούρα, θα αφηγηθούν πώς έζησαν και ζουν μέσα στην κληρονομιά αυτής της οικογένειας, και η Ελένη Κυπραίου θα αναφερθεί στην έρευνά της. Επίσης, θα προβάλλεται ένα δραματοποιημένο 45λεπτο ντοκιμαντέρ για τη ζωή της Ελένης από την Κλεώνη Φλέσσα (παραγωγή ΕΡΤ).
ΔΗΜΗΤΡΑ ΡΟΥΜΠΟΥΛΑ
