Με τον όρο «φλεγμονή» προσδιορίζεται ο ερεθισμός μιας περιοχής του σώματος ή οργάνου από κάποιο τραυματισμό, εισβολή παθογόνων μικρόβιων, παρατεταμένη έκθεση σε ζέστη ή κρύο, χημικές ουσίες ή ακτινοβολία, που εκδηλώνεται με ένα σύνολο συμπτωμάτων στα οποία συμπεριλαμβάνονται η ερυθρότητα, η αύξηση της τοπικής θερμοκρασίας, το οίδημα (πρήξιμο), ο πόνος και η μειωμένη λειτουργικότητα.
Μια νάρκη απειλή
Η φλεγμονώδης αντίδραση είναι κοινό γνώρισμα πολλών νοσημάτων και υποδηλώνεται στην ιατρική ορολογία με το όνομα του προσβεβλημένου οργάνου και την κατάληξη -ίτιδα, όπως π.χ. ουλίτιδα, αμυγδαλίτιδα, ωτίτιδα, ρινίτιδα, βρογχίτιδα, σκωληκοειδίτιδα, οισοφαγίτιδα, παγκρεατίτιδα, ηπατίτιδα, κολίτιδα, αρθρίτιδα, τενοντίτιδα κ.ά.
Οξεία φλεγμονή
Το ανοσοποιητικό σε θέση μάχης
Η τοπική οξεία φλεγμονή είναι η πρώτη γραμμή άμυνας του οργανισμού μέσα στον ιστό που έχει ερεθιστεί, τραυματιστεί ή μολυνθεί. Ταυτόχρονα αποτελεί τμήμα του μηχανισμού αποκατάστασης της βλάβης, αφού γνωστοποιεί στο ανοσοποιητικό σύστημα, μέσω ειδικών αγγελιοφόρων ουσιών όπως των κυτταροκινών, την ύπαρξη του συγκεκριμένου προβλήματος και ενεργοποιεί την απάντησή του. Η απάντηση του ανοσοποιητικού περιλαμβάνει την παραγωγή λευκοκυττάρων, μακροφάγων κυττάρων και πρωτεϊνών οξείας φάσης φλεγμονής, που ταξιδεύουν στο σημείο προσβολής για να αναγνωρίσουν και να αντιμετωπίσουν τον «εχθρό», όπως π.χ. τα παθογόνα μικρόβια. Τα συμπτώματα που αισθανόμαστε κατά τη διάρκεια αυτής της «μάχης», όπως πυρετός, πόνος, δυσκινησία ή υπνηλία, βοηθούν τον οργανισμό να εξοικονομήσει ενέργεια ώστε να καταπολεμήσει τη μόλυνση, να αποκαταστήσει τις βλάβες, αλλά και να εγκαθιδρύσει την ανοσολογική μνήμη στην περιοχή της φλεγμονής, με σκοπό την πιο δραστική απάντηση σε επόμενο παρόμοιο πρόβλημα.
Χρόνια φλεγμονή
Μια φλόγα που σιγοκαίει τον οργανισμό
Οι κυτταροκίνες ή κυτοκίνες είναι πρωτεϊνικά μόρια που σε φυσιολογικές συνθήκες παράγονται από τον οργανισμό σε πολύ μικρές ποσότητες. Ορισμένες όμως από αυτές αυξάνονται πολύ γρήγορα σε περιπτώσεις ασθένειας, λοίμωξης, τραυματισμού, βλάβης σε κύτταρα ή απειλητικών παραγόντων για την κυτταρική επιβίωση (π.χ. πολλές τοξίνες, συσσώρευση ελευθέρων ριζών, χαμηλά επίπεδα οξυγόνου ή υπερβολικό στρες). Η αύξηση των κυτταροκινών ενεργοποιεί τη φλεγμονώδη αντίδραση και προκαλεί την απάντηση του ανοσοποιητικού. Εάν το ανοσοποιητικό είναι σε καλή κατάσταση, η φλεγμονή αποτελεί απλά μια μεταβατική κατάσταση προς την ίαση και αφού κάνει τον κύκλο της εξαλείφεται χωρίς ιδιαίτερες συνέπειες. Αντίθετα, εάν το ανοσοποιητικό είναι ήδη καταπονημένο και οι κυτταροκίνες αυξηθούν υπερβολικά ή για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι συνέπειες μπορεί να είναι καταστροφικές: το ανοσοποιητικό αναγνωρίζει εσφαλμένα τα κύτταρα και τους ιστούς του σώματος ως ξένα στοιχεία και αρχίζει να τα «πολεμά» προσελκύοντας υπερβολικό αριθμό ανοσοκυττάρων στο σημείο φλεγμονής. Έτσι, δημιουργείται ένα εκρηκτικό μείγμα από φλεγμονώδη μόρια, ανοσοκύτταρα και ανοσοσυμπλέγματα (αντισώματα που προσκολλώνται σε αντιγόνα μέσα στο αίμα σχηματίζοντας δικτυωτό σύμπλεγμα), το οποίο μετατρέπει τη φλεγμονή σε χρόνια κατάσταση - μια μόνιμη δηλαδή «φλόγα» μέσα στον οργανισμό που τον σιγοκαίει, τον φθείρει μέρα με την ημέρα, αποδυναμώνει την άμυνά του και τον καθιστά πιο ευάλωτο σε ένα ευρύ φάσμα ασθενειών, σωματικών και νευροψυχολογικών.
Τι μπορεί να φέρει μια χρόνια φλεγμονή
Η χρόνια φλεγμονή αποτελεί μέρος των παθολογικών μηχανισμών που εμπλέκονται στην αθηρωμάτωση, τη στένωση και απόφραξη καρδιακών στεφανιαίων αρτηριών, στα εγκεφαλικά επεισόδια, στη γένεση αποφρακτικών θρόμβων και στη νόσο του Αλτσχάϊμερ. Ενοχοποιείται επίσης για αλλεργίες, βλάβες στα νεφρά, γαστρεντερικά προβλήματα, αυτοάνοσα νοσήματα και για διάφορες μορφές καρκίνου όπως του ήπατος.
Μα γιατί παχαίνω;
Η σχέση χρόνιας φλεγμονής και παχυσαρκίας είναι αμφίδρομη. Η παχυσαρκία είναι παράγοντας δημιουργίας χρόνιας φλεγμονής, ενώ η χρόνια φλεγμονή είναι αίτιο αύξησης του σωματικού βάρους. Συνδετικό κρίκο της σχέσης φαίνεται ότι αποτελεί η ορμόνη αδιπονεκτίνη, η οποία παράγεται από το λευκό λιπώδη ιστό. Η αδιπονεκτίνη έχει αντιφλεγμονώδη και αντιδιαβητική δράση και για αυτό υψηλές συγκεντρώσεις της στο πλάσμα περιορίζουν τη φλεγμονώδη αντίδραση. Όπως όμως έχει παρατηρηθεί, τα υπέρβαρα και παχύσαρκα άτομα έχουν σημαντικά χαμηλότερες συγκεντρώσεις αδιπονεκτίνης. Ως αποτέλεσμα, εμφανίζουν αυξημένους δείκτες φλεγμονής (επίπεδα C-αντιδρώσας πρωτεΐνης, ινωδογόνου και αριθμού λευκοκυττάρων) και περισσότερα χαρακτηριστικά του μεταβολικού συνδρόμου (δηλαδή αυξημένη περίμετρο μέσης, υψηλά επίπεδα ινσουλίνης, γλυκόζης, τριγλυκεριδίων, LDL-χοληστερόλης και αρτηριακής πίεσης, χαμηλά επίπεδα HDL-χοληστερόλης). Με άλλα λόγια, το επιπλέον σωματικό βάρος ελαττώνει την παραγωγή αδιπονεκτίνης, αυξάνει τη φλεγμονώδη κατάσταση, διαταράσσει τους ρυθμιστές της ενεργειακής ισορροπίας και επιδεινώνει τα χαρακτηριστικά του μεταβολικού συνδρόμου. Με τη σειρά του, το μεταβολικό σύνδρομο ευνοεί την ινσουλινοαντίσταση και πυροδοτεί περαιτέρω τη φλεγμονή, δημιουργώντας ευνοϊκές συνθήκες για μεγαλύτερη αύξηση του σωματικού λίπους, ακόμα και χωρίς σημαντική διαφοροποίηση της θερμιδικής πρόσληψης.
Η απώλεια βάρους και η σταθερή διατήρηση της απώλειας αυτής, κάνει τα λιποκύτταρα να παράγουν λιγότερες φλεγμονώδεις κυτταροκίνες και περισσότερη αδιπονεκτίνη, με αποτέλεσμα τον περιορισμό της χρόνιας φλεγμονής, την ελάττωση του κοιλιακού λίπους και τη βελτίωση των παραγόντων του μεταβολικού συνδρόμου.
Ανακάλυψε τη φλεγμονή με μια εξέταση αίματος
Η ύπαρξη μιας φλεγμονής μπορεί να διαπιστωθεί με πολλούς τρόπους, γενικούς και ειδικούς. Ο πιο απλός, αρκετά αξιόπιστος και μη επεμβατικός τρόπος είναι η μέτρηση των επιπέδων της C-αντιδρώσας πρωτεΐνης (CRP) στο αίμα. Η CRP είναι ένα πολύπλοκο σύμπλεγμα πρωτεϊνών που συνθέτει το ήπαρ κάτω από τον έλεγχο των κυτταροκινών. Αυξάνεται γρήγορα σε φλεγμονή, λοίμωξη ή τραύμα και μειώνεται επίσης γρήγορα μετά την αποκατάσταση του προβλήματος. Επομένως, με τη μέτρηση των επιπέδων μπορεί να διαπιστωθεί ο βαθμός της ιστικής βλάβης ή το μέγεθος της φλεγμονώδους αντίδρασης, να διερευνηθεί εάν υπάρχει γενικευμένη φλεγμονή στον οργανισμό και επίσης να αξιολογηθεί η εξελικτική της πορεία.
Η διατροφή κατά των φλεγμονών
Η αντιμετώπιση της χρόνιας φλεγμονής στηρίζεται στη σωστή διατροφική συμπεριφορά, που χαρακτηρίζεται από μόνιμες αλλαγές διαρκείας…
1. Ρύθμισε την ισορροπία των εικοσανοειδών
Πρόκειται για αυτοκρινείς ορμόνες που μπορούν να παραχθούν σε οποιοδήποτε κύτταρο του οργανισμού από τα απαραίτητα λιπαρά οξέα ω-3 και ω-6. Τα «καλά» εικοσανοειδή δρουν ως αγγειοδιασταλτικά, καταστέλλουν τις φλεγμονές και έχουν αναλγητικά αποτελέσματα, ενώ τα «κακά» δρουν αγγειοσυσταλτικά και αυξάνουν τις φλεγμονώδεις διεργασίες.
Ερευνητικό δεδομένο: Ψάρια, θαλασσινά, άψητοι ξηροί καρποί, σπόροι, όσπρια, φρούτα, λαχανικά ευνοούν την παραγωγή «καλών» εικοσανοειδών. Ζάχαρη, γλυκά, αναψυκτικά, κορεσμένα λίπη πλούσια σε αραχιδονικό οξύ (αλλαντικά, κόκκινα κρέατα, εσωτερικά όργανα ζώων), καθώς και τρόφιμα με χημικά πρόσθετα αυξάνουν την παραγωγή «κακών» εικοσανοειδών.
Κατεύθυνση: Απόφυγε τυποποιημένα προϊόντα που περιέχουν υδρογονωμένα λιπαρά (trans), τρόφιμα τύπου fast food, καθώς και τροφές που τηγανίζονται σε ακατάλληλα έλαια. Να προσλαμβάνεις περισσότερα υγιεινά λιπαρά καταναλώνοντας λιπαρά ψάρια μικρού μεγέθους, καρύδια, ταχίνι, αβοκάντο, γλιστρίδα και ωμό ελαιόλαδο.
2. Βελτίωσε τη μικροβιακή χλωρίδα
Η λειτουργική κατάσταση του εντέρου εξαρτάται από την αρμονική διαβίωση και την ισορροπία μεταξύ φιλικών και παθογόνων μικροβίων που κατοικούν φυσιολογικά σε αυτό. Εάν αυξηθούν τα παθογόνα μικρόβια και διαταραχτεί η ισορροπία, όπως συχνά συμβαίνει όταν λαμβάνονται αντιφλεγμονώδη φάρμακα, αντιβιοτικά ή κορτιζόνη, τότε προκαλείται μια φλεγμονώδης αντίδραση στην οποία τα ανοσοποιητικά κύτταρα απαντούν επιτιθέμενα στο έντερο, με αποτέλεσμα τον ερεθισμό ή/και την καταστροφή των τοιχωμάτων του.
Κατεύθυνση: Να τρως καθημερινά παραδοσιακό γιαούρτι, ξινόγαλο ή κεφίρ. Πρόσθεσε επίσης στο διαιτολόγιο σου πίτουρο βρώμης, σπασμένο λιναρόσπορο, τραχανά, πλιγούρι, καθώς και προϊόντα εμπλουτισμένα με προβιοτικά και πρεβιοτικά. Μείωσε την κατανάλωση κρέατος, ζάχαρης, αναψυκτικών και πολύ επεξεργασμένων προϊόντων δημητριακών.
3. Εμπόδισε τη συσσώρευση PAF
Ο Παράγοντας Ενεργοποίησης Αιμοπεταλίων (PAF) είναι ένα ισχυρότατο φλεγμονώδες μόριο που προκαλεί συσσώρευση των αιμοπεταλίων, των κυττάρων δηλαδή που φράσσουν πρώτα το σημείο τραυματισμού ενός αγγείου σχηματίζοντας θρόμβο. Η χρόνια φλεγμονή εξαιτίας υψηλών επιπέδων PAF παίζει σημαντικό ρόλο στο σχηματισμό της αθηρωματικής πλάκας, στη δημιουργία της αθηροσκλήρωσης και στην πρόκληση καρδιαγγειακών νοσημάτων, εμφραγμάτων και εγκεφαλικών.
Ερευνητικό δεδομένο: Εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο, ελιές, σησαμέλαιο, μούστος, κόκκινο κρασί, κρεμμύδια, σκόρδο, μέλι, γιαούρτι, άγρια χόρτα, χωριάτικη σαλάτα, φασολάδα, μπριάμ, φρικασέ, γενικά τα λαδερά φαγητά, ψάρια και θαλασσινά (σκουμπρί, γαύρος, τσίρος, μπακαλιάρος, σαρδέλες, χταπόδι) παρουσιάζουν προστατευτική δράση έναντι της συσωρευτικής δράσης του PAF.
Κατεύθυνση: Η ελληνική παραδοσιακή δίαιτα, περιλαμβάνει σε αφθονία τρόφιμα με αναγνωρισμένη καρδιοπροστατευτική δράση. Επιπλέον, αποτελεί την πλέον ενδεδειγμένη διατροφική τακτική για την αντιμετώπιση οποιασδήποτε χρόνιας φλεγμονής. Ακολούθησέ την!
4. Ελάττωσε τις γλυκοτοξίνες
Πρόκειται για επικίνδυνες τοξικές ουσίες που δημιουργούνται μέσα στις τροφές κατά τη θερμική τους επεξεργασία (π.χ. μαγείρεμα). Επειδή δεν μπορούν να αποβληθούν από τον οργανισμό, αθροίζονται στα κύτταρα και προσκολλώνται σε διάφορους ιστούς, με αποτέλεσμα να αποτελούν μόνιμο στόχο του ανοσοποιητικού. Στα αιμοφόρα αγγεία δημιουργούν στενώσεις και φλεγμονές, στις αρθρώσεις δυσκαμψία και πόνο, ενώ η άθροισή τους στα νευρικά κύτταρα καθιστά τον εγκέφαλο πιο ευάλωτο σε ψυχολογικές διαταραχές και σε προβλήματα μνήμης και αντίληψης.
Ερευνητικό δεδομένο: Τσιγάρισμα, τηγάνισμα, ψήσιμο στα κάρβουνα ή στη σχάρα και ακόμα περισσότερο το «καραμέλωμα» καίνε και αφυδατώνουν τις τροφές, με αποτέλεσμα την καταστροφή των ενζύμων που περιέχουν, την υπεροξείδωση των λιπαρών και τη δημιουργία γλυκοτοξινών.
Κατεύθυνση: Προτίμησε τις ωμές τροφές ή το βράσιμο στον ατμό ή σε νερό ώστε το φαγητό να μην αφυδατώνεται. Θυμήσου ότι το ξαναζέσταμα οποιουδήποτε τροφίμου πολλαπλασιάζει τα επίπεδα γλυκοτοξινών.
5. Ενίσχυσε τα τελομερή
Τα τελομερή, τα ακριανά τμήματα των χρωμοσωμάτων, αποτελούν δείκτη της βιολογικής γήρανσης όλων των κυττάρων: όσο πιο μακριά είναι, τόσο περισσότερο ζουν τα κύτταρα. Οι χρόνιες φλεγμονές υποχρεώνουν το DNA να διαιρείται συχνότερα, με συνέπεια τα τελομερή να μικραίνουν ταχύτερα.
Κατεύθυνση: Γαλακτομικά (πλήρη ή μερικώς αποβουτυρωμένα), αβγά, ψάρια, θαλασσινά, ξηροί καρποί αποτελούν καλές πηγές της βιταμίνης D. Επίσης, ορισμένα εμπλουτισμένα με αυτήν τρόφιμα (γάλατα, μαργαρίνες, κ.ά.) και το βούτυρο.
6. Προστάτευσε τις αρθρώσεις
Όταν η φλεγμονή μιας άρθρωσης δεν αντιμετωπιστεί σωστά και γίνει χρόνια κατάσταση, προκαλούνται προβλήματα στο χόνδρο και στα οστά, ενώ οι παρακείμενοι μύες ατροφούν. Συνέπεια αυτών είναι ο περιορισμός της κίνησης, το πρήξιμο και ο αυξημένος πόνος όταν η άρθρωση κινείται.
Ερευνητικό δεδομένο: Βοηθά στη διατήρηση του ισοζυγίου νερού και αλάτων στις αρθρώσεις, στη θρέψη και τη λίπανση των χόνδρων, ενώ έχει προστατευτική, αντιφλεγμονώδη και αναλγητική δράση χωρίς να παρουσιάζει ιδιαίτερη τοξικότητα.
Κατεύθυνση: Αύξησε την κατανάλωση τροφών πλούσιων σε ω-3 λιπαρά, τροφών που περιέχουν αντιφλεγμονώδη ένζυμα (φρέσκος ανανάς, παπάγια, ακτινίδιο, κολοκύθα, αβοκάντο, σόγια, ηλιόσποροι, αγκινάρες, κ.ά.), καθώς και τροφών πλούσιων σε σαλικυλικό οξύ (πιπεριές, πιπερόριζα, κόκκινο πιπέρι). Μείωσε την κατανάλωση επεξεργασμένων δημητριακών, κυρίως αρτοσκευασμάτων από ραφιναρισμένο αλεύρι, διότι αυξάνουν την παραγωγή ουσιών που προκαλούν σκλήρυνση και δυσκαμψία των αρθρώσεων.
Κάθε φλεγμονώδης πάθηση αποτελεί μία διαφορετική οντότητα που η θεραπευτική της αντιμετώπιση εξαρτάται από τον έλεγχο πολλών παραγόντων, που μόνον ο θεράπων ιατρός είναι σε θέση να γνωρίζει και να αξιολογεί.
Προσοχή στη στοματική υγιεινή!
Όταν τα δόντια ή τα ούλα προσβάλλονται από φλεγμονή, τα υποπροϊόντα του μεταβολισμού των μικροβίων που αναπτύσσονται στη στοματική κοιλότητα εισέρχονται στην κυκλοφορία του αίματος, ταξιδεύουν σε απομακρυσμένα όργανα και προκαλούν σοβαρά προβλήματα. Η κακή στοματική υγιεινή συμβάλλει στην εμφάνιση στεφανιαίας νόσου, αυξάνει τον κίνδυνο αγγειακού εγκεφαλικού επεισοδίου, ενώ επιβαρύνει αρθρίτιδες, διαβήτη και αναπνευστικά προβλήματα.
Ναι ή όχι στα φάρμακα;
Σε αρκετές περιπτώσεις, η χρόνια φλεγμονή αντιμετωπίζεται με αναλγητικά και άλλα φάρμακα που επιφέρουν ανακούφιση του πόνου. Τα περισσότερα όμως φάρμακα δεν αντιμετωπίζουν το αίτιο αλλά καταστέλλουν μόνο τα συμπτώματα. Εξαιτίας αυτού του λόγου, η κατάχρηση των φαρμάκων συμβάλλει, με διάφορους μηχανισμούς, στην εδραίωση και επέκταση της φλεγμονής. Επιπλέον, τα ίδια τα φάρμακα μπορεί να προκαλέσουν φλεγμονή σε διάφορα όργανα, όπως στο ήπαρ και στο έντερο, ενώ και οι άλλες παρενέργειες τους είναι σημαντικές, ιδίως σε μακροχρόνια χρήση.
Μην χρησιμοποιείς χωρίς συμβουλή γιατρού αναλγητικά ή αντιπυρετικά φάρμακα για περισσότερες από τρεις μέρες. Η χρήση αντιφλεγμονωδών σκευασμάτων πρέπει να γίνεται μόνο μετά από ιατρική υπόδειξη και πάντα για πολύ περιορισμένο χρονικό διάστημα, όχι μεγαλύτερο των 10-12 ημερών.
ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΤΑΥΡΟ ΔΕΔΟΥΚΟ
Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό Αρμονία, τεύχος 93
Επικαιροποίηση: Ιούνιος 2015.
