Τι είναι η σαρκοπενία;

Ο όρος σαρκοπενία, από τις λέξεις σαρξ (σάρκα, το μυώδες μέρος του σώματος) και πενία (φτώχεια), προσδιορίζει μια σωματική κατάσταση με κύρια χαρακτηριστικά την απώλεια μυϊκής μάζας και τη μείωση της λειτουργικής ικανότητας των μυών. Εάν η απώλεια μυϊκής μάζας έχει ως συνέπεια το ποσοστό άλιπης μάζας (νερό, μύες, οστά, όργανα κ.ά.) να είναι σημαντικά μειωμένο και ταυτόχρονα το ποσοστό της λιπώδους μάζας, κοινώς λίπους, κατά πολύ αυξημένο, τότε η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται ως σαρκοπενική παχυσαρκία.

Πού διαφέρουν;

Τα σαρκοπενικά άτομα είναι αδύνατα ή φυσιολογικού βάρους για το ύψος και την ηλικία τους και έχουν ελαττωμένη μυϊκή μάζα, αλλά όχι υψηλό ποσοστό λίπους. Τα άτομα με σαρκοπενική παχυσαρκία μπορεί να έχουν φυσιολογικό βάρος ή μεγαλύτερο ή μικρότερο, ωστόσο η μυϊκή τους μάζα είναι ιδιαίτερα χαμηλή και συγχρόνως το λίπος τους υπερβολικά αυξημένο, επομένως ακόμη και εάν φαίνονται λεπτά και η ζυγαριά τα δείχνει αδύνατα, είναι ουσιαστικά παχύσαρκα («κρυφή παχυσαρκία»).

Ποιο ποσοστό λίπους θεωρείται φυσιολογικό;

Κατά μέσο όρο, φυσιολογική θεωρείται ολική ποσότητα λίπους που αντιστοιχεί στο 20-25% του σωματικού βάρους της ενήλικης γυναίκας και περίπου στο 15% στον ενήλικο άνδρα. Ωστόσο ο γιατρός μπορεί να θέσει διαφορετική τιμή-στόχο για κάθε άτομο, ανάλογα με την ηλικία του, την κατάσταση της υγείας, τους υπόλοιπους παράγοντες κινδύνου κ.ά. Σε κάθε όμως περίπτωση τόσο οι πολύ υψηλότερες τιμές από το μέσο όρο, π.χ. ποσοστό λίπους πάνω από 30%, όσο και οι πολύ χαμηλότερες αυξάνουν σημαντικά τις πιθανότητες για εκδήλωση προβλημάτων υγείας.

Παράδειγμα: Γυναίκα με ύψος 1,70 μ., βάρος 70 κιλά και ποσοστό λίπους 35%. Παρότι με βάση το Δείκτη Μάζας Σώματος το βάρος της θεωρείται φυσιολογικό (ΔΜΣ 24,2 Kg/m2), η γυναίκα αυτή έχει σαρκοπενική παχυσαρκία.

Σαρκοπενία και καχεξία είναι το ίδιο πράγμα;

Τα κύρια χαρακτηριστικά της καχεξίας είναι η σημαντική, μη επιδιωκόμενη μείωση βάρους τόσο από λιπώδη όσο και από άλιπη μάζα και ο αυξημένος καταβολισμός σωματικών πρωτεϊνών οφειλόμενος σε υποκείμενη νόσο, π.χ. καρκίνο. Αντίθετα, η σαρκοπενία μπορεί να μην οφείλεται σε παθολογικό λόγο ή ανορεξία και επειδή η μυϊκή απώλεια συνήθως «ισοφαρίζεται» από την αύξηση του υποδόριου λίπους, το βάρος παραμένει σχετικά σταθερό ή αυξάνεται ελάχιστα. Αυτό όμως που αλλάζει είναι η σύσταση του σώματος: λιγότεροι μύες, περισσότερο λίπος!

Πού οφείλεται η σαρκοπενία;

Ενοχοποιούνται πολλοί παράγοντες, αρκετοί από τους οποίους αποτελούν αίτιο και άλλων παθήσεων που έχουν ως χαρακτηριστικό την απώλεια μυϊκής μάζας. Εντούτοις, αποδεδειγμένα στενή συσχέτιση με τη σαρκοπενία και την εξέλιξή της έχουν γενετικοί παράγοντες, η βιολογική γήρανση και οι σωματικές αλλαγές που επιφέρει, διάφοροι ορμονικοί λόγοι, όπως μείωση τεστοστερόνης, υπερπαραγωγή κορτιζόλης και αντίσταση στην ινσουλίνη, η παρατεταμένη έλλειψη άσκησης και ο χρόνιος υποσιτισμός εξαιτίας κακής διατροφής ή/και μειωμένης απορρόφησης θρεπτικών συστατικών.

Αληθεύει ότι αφορά μόνο τους ηλικιωμένους;

Η απώλεια μυϊκής μάζας αυξάνεται με την αύξηση της ηλικίας τόσο στις γυναίκες όσο και στους άνδρες, επομένως η σαρκοπενία συνδέεται στενά με το βιολογικό γήρας και αναπτύσσεται κατά κύριο λόγο σε άτομα μεγάλης ηλικίας. Εντούτοις μπορεί να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε ηλικία, π.χ. στην εμμηνόπαυση, είτε εξαιτίας αλλαγών στο ορμονικό περιβάλλον του οργανισμού, ενδοκρινικών διαταραχών, χρόνιων φλεγμονών, νόσων ή σοβαρών τραυματισμών, είτε ως αποτέλεσμα παραγόντων που άπτονται του τρόπου ζωής όπως η έλλειψη σωματικής άσκησης. Άρα κανείς, ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου, δεν πρέπει να νομίζει ότι είναι προστατευμένος από τη σαρκοπενία και να εφησυχάζει!

Τι ρόλο παίζει η σωματική άσκηση;

Στους περισσότερους ανθρώπους η μυϊκή μάζα αρχίζει να μειώνεται φυσιολογικά μετά την ηλικία των 30-40 ετών. Όταν όμως το μυϊκό σύστημα δεν ενεργοποιείται τακτικά μέσω σωματικής άσκησης ή χειρωνακτικής εργασίας, τότε οι μύες ξεκινούν να ατροφούν δεκαετίες νωρίτερα, ακόμα και από τα 20 ή 30 χρόνια. Συνεπακόλουθα η μυϊκή μάζα χάνεται με ταχύτερο ρυθμό και σε μικρότερη ηλικία, κάτι που γίνεται αντιληπτό από τις αλλαγές στην εξωτερική εμφάνιση (π.χ. «έκανα κοιλίτσα»), τα σωματικά συμπτώματα (π.χ. «κουράζομαι πολύ εύκολα») αλλά και τα οργανικά προβλήματα ή ασθένειες που παρουσιάζονται, π.χ. οστεοπόρωση, συνήθως μετά την εμμηνόπαυση στις γυναίκες και γύρω στα πενήντα στους άνδρες.

Υπάρχουν κάποια πρόδρομα συμπτώματα που υποδηλώνουν σαρκοπενία;

Όχι πολλά. Στα αρχικά στάδια μπορεί να παρατηρηθεί μια μικρή μείωση της δύναμης, της αντοχής και του μυϊκού τόνου που δημιουργεί το αίσθημα ότι οι μύες είναι λιγότερο σφιχτοί και πιο χαλαροί από πριν, έχουν δηλαδή, όπως λέμε στην καθομιλουμένη «κρεμάσει». Στη συνέχεια και καθώς η σαρκοπενία εξελίσσεται, το μυϊκό σύστημα δυσλειτουργεί προοδευτικά, η απώλεια μυϊκού τόνου, δύναμης και αντοχής γίνεται ολοένα και πιο φανερή, μειώνεται η ταχύτητα, διαταράσσεται ο συντονισμός των κινήσεων, αυξάνεται σημαντικά το αίσθημα κόπωσης και αδυναμίας, το σώμα «βαραίνει», γερνά γρηγορότερα και αλλάζει η εικόνα του, οι σωματικές δραστηριότητες δυσκολεύουν και το άτομο αρχίζει να έχει σοβαρά κινητικά προβλήματα στην καθημερινότητά του.

Ποιες παθολογικές επιπτώσεις έχει στην υγεία;

Η σαρκοπενία επιβαρύνει όλες –μα όλες!– τις οργανικές λειτουργίες, εμπλέκεται σε πολλές διαφορετικές παθολογικές καταστάσεις και συνδέεται με γενικά αυξημένα επίπεδα νοσηρότητας και υψηλότερα ποσοστά θνησιμότητας από διάφορες ασθένειες. Φέρ’ ειπείν επιβαρύνει την καρδιαγγειακή και αναπνευστική λειτουργία, συμβάλλει στην εμφάνιση αντίστασης στην ινσουλίνη, σακχαρώδους διαβήτη, υπέρτασης και μεταβολικού συνδρόμου, επιδεινώνει τα κινητικά προβλήματα που οφείλονται σε παθήσεις οστών και αρθρώσεων, όπως η οστεοαρθρίτιδα, ενώ αυξάνει τόσο τον κίνδυνο οστεοπόρωσης.

Πώς σχετίζεται με την οστεοπόρωση;

Τα οστά είναι μια δυναμική ομάδα κυττάρων που για να παραμείνουν λειτουργικά, ανθεκτικά και υγιή χρειάζονται τροφή και κίνηση. Η μείωση όμως της μυϊκής μάζας και της δύναμης περιορίζει την κινητικότητα και ελαττώνει τα φορτία που ασκούνται στα οστά και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη οστική απώλεια και παθολογική μείωση της οστικής πυκνότητας. Γι’ αυτό τα σαρκοπενικά άτομα, ειδικά οι γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση, παρουσιάζουν μια πιο αυξημένη συχνότητα οστεοπόρωσης και καταγμάτων. Κι αν συμβεί κάποιο κάταγμα, η εξέλιξη τόσο της οστεοπόρωσης όσο και της σαρκοπενίας επιταχύνεται, αφού το τραυματισμένο μέλος ή όλο το σώμα ακινητοποιείται και δεν χρησιμοποιείται για κάποιο διάστημα.

Γιατί είναι αίτιο μεταβολικού συνδρόμου;

Η απώλεια μυϊκής μάζας μειώνει το βασικό μεταβολικό ρυθμό, δηλαδή την καύση θερμίδων σε κατάσταση ηρεμίας, και δημιουργεί τάση ανόδου του σωματικού λίπους, με ή χωρίς αύξηση βάρους. Επιπλέον αυξάνει την αντίσταση στην ινσουλίνη, με συνέπεια την περαιτέρω αύξηση του λίπους στο σώμα, ειδικά στην κοιλιά. Με τη σειρά τους η αντίσταση στην ινσουλίνη και το αυξημένο κοιλιακό λίπος ευνοούν την ανάπτυξη φλεγμονωδών καταστάσεων, που προκαλούν υπερπαραγωγή κορτιζόλης, και την εμφάνιση μεταβολικού συνδρόμου – στο μεταβολικό σύνδρομο συνυπάρχουν στο ίδιο άτομο τουλάχιστον τρεις από τους παρακάτω παράγοντες καρδιαγγειακού κινδύνου: κεντρική παχυσαρκία (αυξημένη περίμετρος μέσης), υψηλό σάκχαρο νηστείας, υψηλή πίεση, υψηλά τριγλυκερίδια και χαμηλή «καλή» HDL-χοληστερόλη. Αν η κατάσταση δεν αντιμετωπιστεί εγκαίρως και σωστά, τότε δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος που οδηγεί σε ακόμη περισσότερη απώλεια μυϊκής μάζας και μεγαλύτερη αύξηση λίπους, με κίνδυνο την εκδήλωση νοσημάτων.

Πώς μπορεί να προληφθεί η σαρκοπενία;

Με καθημερινή επένδυση χρόνου στη σωματική άσκηση, θρεπτικά επαρκή διατροφή και αποφυγή δίαιτας που στερεί τον οργανισμό από βασικά συστατικά που χρειάζεται για να συνθέσει τη μυϊκή μάζα του. Εξίσου σημαντικοί παράγοντες πρόληψης είναι οι τυπικοί ιατρικοί έλεγχοι (check up), η περιοδική ανάλυση της σωματικής σύστασης και απλά τεστ φυσικής κατάστασης ή λειτουργικές δοκιμασίες – όσο πιο έγκαιρα γίνει η διάγνωση τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να αποτραπεί η εξέλιξή της.

Ποιο είδος γυμναστικής βοηθά στην πρόληψή της;

Η προπόνηση ενδυνάμωσης (strength training) με βάρη ή και άλλες αντιστάσεις είναι μακράν ο αποτελεσματικότερος τρόπος για την απόκτηση περισσότερης μυϊκής μάζας σε νεαρότερες ηλικίες και την αύξηση ή διατήρησή της σε μεγαλύτερες. Περαιτέρω η προπόνηση ενδυνάμωσης αυξάνει τη δύναμη, βελτιώνει τη νευρομυϊκή λειτουργία και επιδρά καθοριστικά όχι μόνο στην πρόληψη της σαρκοπενίας αλλά και της οστεοπόρωσης! Βεβαίως απαιτείται η προπόνηση να είναι σωστά σχεδιασμένη ύστερα από συστηματική αξιολόγηση, οι ασκήσεις ασφαλείς και η επιβάρυνση να αυξάνεται προοδευτικά με βάση την κατάσταση, τις δυνατότητες και το ρυθμό προόδου κάθε ατόμου. Επιπλέον της προπόνησης ενδυνάμωσης και όχι αντί αυτής, θα πρέπει επίσης να γίνεται αερόβια άσκηση 2-4 φορές εβδομαδιαίως, καθώς και λειτουργικές ασκήσεις κινητικότητας, ευλυγισίας και ισορροπίας.

Υπάρχει τρόπος να διαγνωστεί εγκαίρως;

Για την έγκαιρη διάγνωση της σαρκοπενίας απαιτείται πρώτον μια ανάλυση της σωματικής σύστασης/σύνθεσης, αυτό δηλαδή που αποκαλούμε κοινώς «λιπομέτρηση», με κάποια όμως επιστημονικά αξιόπιστη μέθοδο που θα εφαρμόσει ειδικός και, δεύτερον, να αξιολογηθούν σωστά τα αποτελέσματα με βάση έγκυρες τιμές αναφοράς για την ηλικία, το φύλο κ.ά. Επιπλέον, ως μέρος μιας συνολικής γηριατρικής εκτίμησης, το άτομο θα πρέπει να υποβληθεί σε τεστ βαδίσματος, μυϊκής δύναμης, μυϊκής αντοχής, ισορροπίας και σε λειτουργικές δοκιμασίες.

Πώς αντιμετωπίζεται η διαγνωσμένη σαρκοπενία;

Αφού τεθεί η διάγνωση «σαρκοπενία» ή «σαρκοπενική παχυσαρκία», διερευνούνται τα αίτιά της, π.χ. αν οφείλεται σε ασθένεια, ενδοκρινικές διαταραχές ή ιδιοπαθείς λόγους, με εργαστηριακές και άλλες εξετάσεις. Κατόπιν σχεδιάζεται το θεραπευτικό πρωτόκολλο ανάλογα με τα αίτια ή την απουσία αυτών, το βαθμό του προβλήματος, τη γενικότερη κατάσταση του οργανισμού και τις επιπλοκές που μπορεί να έχουν προκληθεί στην υγεία. Η αντιμετώπιση περιλαμβάνει κατάλληλη σωματική άσκηση, ειδική διατροφή και ενίοτε τη χρήση διαιτητικών συμπληρωμάτων. Σε αρκετές περιπτώσεις ο γιατρός μπορεί να προτείνει επίσης κινησιοθεραπείες ή άλλες θεραπείες, π.χ. αγωγή με ορμόνες.

Τι ενδείκνυται από πλευράς διατροφής;

Μέσω της διατροφής επιδιώκεται η επαρκής πρόσληψη όλων των αναγκαίων θρεπτικών στοιχείων και ιδιαίτερα 1-1,5g πρωτεϊνών ανά κιλό σωματικού βάρους. Εξίσου σημαντικά είναι οι επιλεγόμενες πηγές των πρωτεϊνών και η ισορροπημένη κατανομή τους κατά τη διάρκεια της μέρας.

Προτιμώνται τρόφιμα που περιέχουν όλα τα απαραίτητα αμινοξέα, π.χ. κρέας, γαλακτοκομικά, ψάρια, αβγά, και κατανέμονται σε 4-6 γεύματα, έτσι ώστε να προσλαμβάνονται 20-30g πρωτεϊνών ανά γεύμα, π.χ. 1 φιλέτο (150g) πουλερικού ή ψαριού αποδίδει περίπου 30g πρωτεϊνών. Στο πρωινό θα πρέπει επίσης να προσλαμβάνονται 35-50g υδατανθράκων, ενώ στα υπόλοιπα γεύματα 25-35g. Το συνολικό ποσό θερμίδων και λιπαρών εξαρτάται από το εάν το σωματικό βάρος είναι φυσιολογικό ή όχι, ωστόσο η χαμηλή θερμιδική πρόσληψη δεν βοηθά στην αύξηση της μυϊκής μάζας.

Αντίθετα φαίνεται ότι βοηθούν η συμπληρωματική χορήγηση πρωτεϊνών ορού γάλακτος (ιδίως πριν και μετά την προπόνηση), διαφόρων αμινοξέων που ενεργοποιούν τον αναβολισμό (π.χ. λευκίνης), κρεατίνης, βιταμίνης D3 και μαγνησίου.

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό Αρμονία, τεύχος 159

Update: Οκτώβριος 2015.