Εργα των Αντρέ Μπρετόν, Χουάν Μιρό, Ρενέ Μαγκρίτ, Σαλβαντόρ Νταλί, Ανδρέα Εμπειρίκου, Οδυσσέα Ελύτη, Νίκου Εγγονόπουλου και πολλών ακόμα καλλιτεχνών διηγούνται την ιστορία του πρωτοποριακού ρεύματος.
Το 1917 ο Απολινέρ χαρακτήρισε το θεατρικό του δράμα «Τα στήθη του Τειρεσία» και το μπαλέτο «Parade» του Ντιαγκίλεφ ως «υπερρεαλιστικά» έργα. Από τότε ο όρος υπερρεαλισμός, που επινοήθηκε συμπτωματικά, ή σουρεαλισμός, όπως ονομάστηκε το καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό κίνημα που γεννήθηκε μετά το σουρεαλιστικό μανιφέστο του 1924, έμελλε να παίξει επαναστατικό ρόλο στην τέχνη και την ποίηση του 20ού αιώνα. Στις μέρες μας πέρασε στην καθομιλουμένη για να εκφράσει το ανοίκειο και την παραδοξότητα στην καθημερινότητά μας.
Η «αυτόματη» γραφή, δηλαδή η «υπαγόρευση της σκέψης δίχως τον έλεγχο του λογικού», η ποίηση του «μαγικού» και ο κόσμος των ονείρων και του φροϊδικού υποσυνείδητου ήταν τα πεδία εξερεύνησης των καλλιτεχνών και των δημιουργών εκείνων που μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου προσπάθησαν να διαμορφώσουν μια αισθητική του παραλόγου.
Το γεγονός ότι κάτω από το πρόγραμμα του σουρεαλισμού κρυβόταν η ανάγκη για εξέγερση, εναντίον θεσμών και φιλοσοφιών, διαμορφώθηκε ένα από τα ανατρεπτικότερα καλλιτεχνικά κινήματα του περασμένου αιώνα. Ενα κίνημα διαμαρτυρίας και ανατροπής όλων των μέχρι τότε «καλώς κειμένων» στον χώρο της τέχνης και του λόγου. «Αλλαξε τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο, άπλωσε τα σύνορα της έκφρασης», «πλούτισε την αντίληψή μας (...) προετοιμάζοντας έναν καλύτερο κόσμο», όπως γράφει ο Νάνος Βαλαωρίτης, ο τελευταίος Ελληνας υπερρεαλιστής.
Μια προσέγγιση αυτού του πρωτοποριακού ρεύματος θα επιχειρήσει το φετινό αφιέρωμα του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Β. & Ε. Γουλανδρή στην Ανδρο, από 1ης Ιουλίου έως 30 Σεπτεμβρίου. Ο τίτλος του, «Προσεγγίζοντας το σουρεαλισμό», δηλώνει το τεράστιο ιδεολογικό εύρος του κινήματος αλλά και την ανομοιογένεια του εικονογραφικού πλούτου του, κάτι που είναι αδύνατον να παρουσιαστεί στο πλαίσιο μιας τέτοιας έκθεσης. Θα δούμε έργα καλλιτεχνών, είκοσι ιστορικών ονομάτων του κινήματος, με διαφορετικό στυλ αλλά με κοινό στοιχείο την αναζήτηση νέου υλικού και τη ριζική εγκατάλειψη των παραδοσιακών θεμάτων: Αντρέ Μπρετόν, Λουί Αραγκόν, Πολ Ελιάρ, Φιλίπ Σουπό, Μπένγιαμιν Περέ, Μαξ Ερνστ, Χουάν Μιρό, Αντρέ Μασόν, Ρενέ Μαγκρίτ, Μαν Ρέι, Ιβ Τανγκί, καθώς και άλλων που προσαρτήθηκαν στη συνέχεια (Σαλβαντόρ Νταλί, Χανς Βελμέρ, Βίκτορ Μπράουνερ, Βιφρέντο Λαμ, Ντοροθέα Τάνινγκ, Ρομπέρτο Μάτα, Μέρετ Οπενχάιμ).
Ενα δεύτερο μέρος αφιερώνεται στον λογοτεχνικό και εικαστικό ελληνικό υπερρεαλισμό (Ανδρέας Εμπειρίκος, Οδυσσέας Ελύτης, Νάνος Βαλαωρίτης, Νικόλας Κάλας, Νίκος Εγγονόπουλος, Μάριος Πράσινος, Γεράσιμος Στέρης, Mayo). Εκατό περίπου ζωγραφικά έργα, κολάζ, κατασκευές, χαρακτικά και φωτογραφίες, μαζί με αρχεία εξαιρετικού ενδιαφέροντος, χειρόγραφα, όπως ενός ποιήματος του Εγγονόπουλου, επιστολές, αφίσες από εκθέσεις, εξώφυλλα βιβλίων και φωτογραφικά στιγμιότυπα θα συνθέσουν ένα πανόραμα του σουρεαλισμού που μπορεί να χλευάστηκε, αλλά βάδισε σε αχαρτογράφητους δρόμους και άνοιξε ορίζοντες.
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ
Μια ανάμνηση από τον Αντρέ Μπρετόν καταθέτει στον κατάλογο της έκθεσης η Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ. Κάποτε συνάντησε τον πάπα του υπερρεαλισμού. Οταν άκουσε εκείνος ότι ήταν Ελληνίδα, της είπε πως η σύζυγός του βρισκόταν στην Ελλάδα για διακοπές. Στην ερώτησή της γιατί δεν την ακολούθησε, αγριεμένος σχεδόν, της αντέτεινε αν η ίδια στην Κατοχή πήγε για αναψυχή στη Γερμανία. Μπροστά στην απορία της για τον αναπάντεχο συσχετισμό, είπε: «Εδώ και 2500 χρόνια είμαστε σκλάβοι του ελληνικού πνεύματος και θέλετε να πάω εγώ ταξίδι σ΄ αυτήν τη χώρα;». Η Αρβελέρ αναφέρει το γεγονός για να τονίσει «την απέχθεια των υπερρεαλιστών για καθετί ορθολογικά οργανωμένο, για την κλασική αρχαιότητα. Στον συναισθηματικό τους χάρτη δεν βρήκε θέση η Αθήνα, ενώ σε περίοπτη θέση είναι η Κωνσταντινούπολη».
ΚΙΝΗΜΑ
«Ο σουρεαλισμός ξεκίνησε ως τάση διαμαρτυρίας για να εξελιχθεί σε ισχυρό επαναστατικό κίνημα, σε ένα από τα σημαντικότερα κινήματα εξέγερσης στο αισθητικό κατεστημένο, ασκώντας μια καταλυτική επιρροή στα καλλιτεχνικά δρώμενα με προεκτάσεις που φτάνουν μέχρι σήμερα» (Κυριάκος Κουτσομάλλης, διευθυντής Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Ανδρου).
Δ.Ρ.
