Πάνω στη δομή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, ο Ρώσος δημιουργός της «Επιστροφής» οργανώνει ένα μοντέρνο οικογενειακό θρίλερ που μοιάζει με πολιτική αλληγορία. Η ευτυχία και η ψευδαίσθησή της, η ηθική και το έγκλημα, η αθωότητα και η ενοχή, δοκιμάζονται με συνεχή ερωτήματα που μένουν αναπάντητα. Σκηνοθεσία στυλιζαρισμένη, μουσική υπνωτιστική, χαρακτήρες πολύπλευροι και εξαιρετικές ερμηνείες.
Δεν είναι απλή ταινία η «Ελένα». Στην αρχή μοιάζει με κοινωνικό- οικογενειακό δράμα: Ένα ηλικιωμένο ζευγάρι βιώνει τις ταξικές του διαφορές παίζοντας παιχνίδια εξουσίας. Στην συνέχεια, τα παιχνίδια αυτά αποκαλύπτουν μια ιστορία μυστικισμού που μας οδηγεί στην υποψία της πολιτικής αλληγορίας.
Είναι άραγε οι δυο αυτοί κεντρικοί χαρακτήρες σύμβολα για την ερμηνεία της πολιτικής κατάστασης στην σημερινή Ρωσία;
Ακόμη κι αν δεν είναι, εμείς μπορούμε να τη δούμε ως τέτοια. Μπορούμε δηλαδή, μέσα στον οικογενειακό πυρήνα, να διακρίνουμε σαφώς τα προβλήματα μιας ολόκληρης κοινωνίας που είναι έτοιμη να υπερβεί κάθε ηθικό φραγμό προκειμένου να κερδίσει μια κληρονομιά που δεν της ανήκει (όπως κάνει η Ελένα), που θεοποιεί το κέρδος και τον πλούτο (όπως ο σύζυγός της) και που τρώει από τα έτοιμα (όπως ο γιος της).
Αφήνοντας όμως πίσω αυτή την (αληθινή ή όχι) υποψία βλέπουμε (όπως κι ο ίδιος ο σκηνοθέτης παραδέχεται στις συνεντεύξεις του) στοιχεία από την αρχαία ελληνική τραγωδία. Βλέπουμε ανθρώπους που εγκληματούν για το καλό της οικογένειά τους και που, εντέλει, αθωώνονται καθώς τα όρια ανάμεσα στο «καλό» και το «κακό» καταργούνται. Βλέπουμε επίσης την διαδικασία αυτού του εγκλήματος και την δικαιολογία μιας σειράς αποτρόπαιων πράξεων.
Όπως και στις προηγούμενες δυο ταινίες του («Επιστροφή»-2003, «Αποξένωση»- 2007) ο σκηνοθέτης μένει και πάλι μέσα στο πλαίσιο των οικογενειακών σχέσεων και φτιάχνει χαρακτήρες συναισθηματικά και ηθικά ανάπηρους. Δεν σκοπεύει όμως να πάρει θέση για κανένα από τα ερωτήματα που τους βασανίζουν, αφήνοντάς μας να τα διαχειριστούμε όπως εμείς θέλουμε.
Πάνω στους αργούς (κι ωστόσο με εσωτερικές εντάσεις) ρυθμούς που του υπαγορεύει η μουσική του Φίλιπ Γκλας, ο Ζβιάνγκιντσεφ στήνει μια γνήσια τραγωδία ηθών και ηθικής. Οι ήρωές του είναι μόνοι και ανυπεράσπιστοι, στο μεταίχμιο των παθών τους κι όλα όσα συμβαίνουν γύρω τους είναι αποτέλεσμα, αποκλειστικά και μόνο, των πράξεών τους.
Αν τους κρίνει; Όχι. Τους κανακεύει θα έλεγε κανείς, τους περιθάλπει και τους αφήνει ελεύθερους να ζήσουν την ιδιότυπη καταστροφή τους.
Αυτό που γίνεται στο σπαρακτικό φινάλε (που κι αυτό όμως, κατά κάποιο τρόπο, απόδραματοποιείται) δεν είναι παρά η αντιστροφή της ηθικής. Οσοι την έχουν ζήσει την αποδέχονται. Εμείς την παρακολουθούμε, μαντεύοντας μια σειρά από νέα ερωτήματα.
Ακόμη κι αν, στην ουσία, είναι αναπάντητα, αξίζει να παίξουμε μαζί τους.
Ορέστης Ανδρεαδάκης
